نجوم آماتوری در ایران (1)

عده ای دل مشغول آسمان اند، سرزنده از لحظه لحظه یک شب پرستاره، شیفته خواندن هر آنچه درباره ماورای زمین است و خواهان یک عمر تماشای آسمان. چنین افراد عاشقی در کشورهای مختلف جهان به نام منجم آماتور به صورت انفرادی یا گروهی علاقه خود را به آسمان دنبال می کنند. بیشتر آن ها علاقه ای عمیق اما تفننی دارند اما برخی نیز پیگیر فعالیت های علمی خاص در کارهای خود هستند.

آماتور واژه ای لاتین به معنی شیفته است که بسیاری به اشتباه آن را به معنی تازه کار تصور می کنند. بدیهی است که بسیاری ازعلاقه مندان آماتور به رشته های علمی به اندازه پژوهشگران دانشگاهی آن رشته در موضوعات عمیق نمی شوند یا دانش خود را قانون مند و سنجیده شده نمی آموزند و دست به تحلیل های پیچیده نمی زنند اما برخی از علم پیشگان آماتور گاهی فعالیت هایی چنان جدی را دنبال می کنند که به یاری پژوهش های دانشگاهی می آید. در دنیای نجوم بهترین رصدگران آسمان آماتورها هستند، بسیاری از اخترشناسان دانشگاهی نیازی به آشنایی تجربی با آسمان ندارند و شاید چند ستاره ای را بیشتر نشناسند. اما آسمان شب برای منجمان آماتور شهری است که به هر کوچه پس کوچه آن سفر کرده اند؛ صحرایی است که تک تک تپه ها و کوه های آن را به نام می شناسند.

نجوم آماتوری گرایشی است که فرد به جای آموختن دانشگاهی نجوم (در رشته هایی مانند اختر فیزیک و کیهان شناسی که در مقطع کارشناسی ارشد در ایران نیز ارائه می شود) به صورت خودآموز یا غیردانشگاهی پیش می رود و بیشتر

مبنی بر فعالیت های عملگرا همچون رصد آسمان تجربه کسب می کند. از سوی دیگر منجمان آماتور معمولاً از این راه زندگی خود را نمی گذرانند. آن ها حرفه دیگری دارند و پس انداز زمان و سرمایه خود را برای لذت بردن از آسمان می گذارند و چه لذت بی نظیری است با آسمان بودن.

در اغلب کشورهایی که جامعه نجومی فعال و با قدمتی دارند میان منجمان آماتور و علاقه مندان عمومی نجوم تفاوتی وجود دارد. آماتورها گرچه از سر علاقه وارد نجوم شده اند اما پس از مدتی مطالعات، مشاهدات و فعالیت های جسته و گریخته، اغلب گرایش یا گرایش های خاصی را بیشتر دنبال می کنند تا در آن موضوعات عمیق تر شوند، برخی به رصد دنباله دارها یا سیارک ها می گرایند و حتی اجرام تازه ای را می یابند. برخی بر رصد و ثبت تغییر نورانیت متغیرها متمرکز می شوند. عده ای از ثبت اختفاها داده های علمی تهیه می کنند. بسیاری به رصد و ثبت بارش های شهابی مشغول اند و گروه پرشماری نیز دوستداران رصد اجرام ژرف آسمان یا عکاسی نجومی اند. برخی منجمان آماتور نیز به ساخت ابزارهای نجومی مانند تلکسوپ و اجزای آن یا طراحی و ساخت ابزارهای نجوم قدیم علاقه مندند. ترویج نجوم، آموزش، طراحی نرم افزارهای نجومی یا محاسبات نجومی از دیگر گرایش های متداول اند.

نجوم در ایران قدمت بسیاری دارد. در منابع تاریخ نجوم باستان همواره از رصدگران دقیق بابل و بین النهرین صحبت می شود که اوج شکوفایی نجوم بابلی، دوران تعلق این منطقه به امپراتوری هخامنشی بوده است و بنابر عرف روحانیان زرتشتی، مُغان ایرانی رصدگران دقیق آسمان بوده اند. در دوران ساسانیان نیز نشانه های دیگری از نجوم ایرانی در دست است و سپس شکوفایی علم در تمدن اسلامی فرا می رسد که جلوه های بسیاری از آن را در کارهای منجمان ایرانی همچون ابوریحان بیرونی، عبدالرحمن صوفی، و بعدها خواجه نصیرالدین توسی و غیاث الدین جمشید کاشانی می بینیم. اکنون هشت قرن از دوران خواجه نصیر و رصدخانه بی نظیر مراغه می گذرد و دوباره نجوم در ایران جان گرفته است. بیش از صد منجم حرفه ای در دانشگاه های ایران و چند هزار منجم آماتور به صورت انفرادی یا در قالب فعالیت های گروهی دل مشغول آسمان اند.

نجوم آماتوری در ایران جامعه ای جوان اما پویا و در حال گسترش است. قدمت کم آن در مقایسه با بسیاری از کشورهای توسعه یافته سبب کاستی هایی در فعالیت های کیفی منجمان آماتور شده که تهیه و انتشار منابع آموزش دهنده راه حل مناسبی است. رصد تلسکوپی آسمان در ایران به سال های دوری برمی گردد. در اواخر قرن هفدهم میلادی، فقط چند سالی پس از فوت گالیله، درباریان صفوی با تلسکوپ یکی از مستشاران انگلیسی آسمان را رصد می کردند. در دوران ناصرالدین شاه، منجم ایرانی بازگشته از فرنگ، مشاورالملک، با تلسکوپ های متعددی از شمس العماره تهران آسمان را رصد می کرد. در دهه های معاصر افزایش علاقه عمومی به نجوم و فضا یک بار در دهه 1330 اوج گرفت. ویژه برنامه های تلویزیونی گزارش ماموریت های آپولو به ماه و مجموعه برنامه های دانش در دهه 1330 و 1340 با حضور چند منجم ایرانی آن دوران آغازگر علاقه بسیاری شد.

در سال های دهه 1340 انتشار ماهنامه ای به نام فضا که بخشی نیز درباره نجوم داشت توجه عمومی را به این زمینه جلب می کرد. در دهه 1350 چند کتاب، از جمله «آسمان شب» از محمد حیدری ملایری (اکنون اخترشناس رصدخانه پاریس) منبعی برای علاقه مندان به نجوم آماتوری شد. در این دهه رصدخانه بیرونی دانشگاه شیراز برای کارهای تحقیقاتی ساخته شد اما خواه ناخواه به رشد نجوم آماتوری نیز کمک کرد. در آن دهه با انتشار یافته های کاوش رصدخانه مراغه شور بیشتری در جوانه نجوم نوین ایران ایجاد شد و نخستین گردهمایی ستاره شناسی ایران در آبان 1353 در دانشگاه تبریز برگزار شد که ترکیبی از نجوم حرفه ای و آماتوری بود. در همان سال ها انجمن ملی ستاره شناسی ایران تاسیس شد که مدتی کوتاه فعالیت کرد.

در دهه 1360

کتاب های نجومی بیشتری به فارسی ترجمه شد که برخی از آنها مانند شناخت مقدماتی ستارگان و نجوم به زبان ساده هنوز هم از منابع بسیار پرطرفدارند. در ماهنامه دانشمند مقاله های بیشتری درباره نجوم آماتوری منتشر می شد و در سری برنامه های تلویزیونی «گوناگون» نیز توجه خاصی به نجوم و فضا می شد. با ساخت رصدخانه خواجه نصیرالدین توسی متعلق به دانشگاه تبریز و کنار هم آمدن جمعی از حرفه ای ها و آماتورهای نجوم، تبریز و زنجان به کانون فعالیت های نجومی تبدیل شدند. در اواخر دهه 1360 تاسیس رصدخانه کانون پرورش فکری در زعفرانیه تهران آنجا را به نخستین مرکز دائمی آموزش نجوم آماتوری و دانش آموزی تبدیل کرد. اما دهه 1370 دوران بزرگی برای نجوم ایران بود. مهر 1370 انتشار ماهنامه نجوم آغاز شد. نخستین نشریه نجوم در ایران و در کل خاورمیانه، با هر شماره این ماهنامه علاقه مندان تازه ای به جرگه آسمان دوستان ایرانی می پیوستند. در همان سال ها آسمان نمای تهران افتتاح شد و کمی بعد نسل دوم آسمان نمای کوچک چتری طراحی شده در کانون پرورش فکری در کتابخانه های کانون در سطح کشور پخش شد. در تهران نیز انجمن نجوم دانشجویان تهران فعالیت های گسترده ای را آغاز کرد و تا نیمه دهه 1370 فعال ماند.

ادامه دارد ...

نویسنده: بابک امین تفرشی (ویژه نامه نجوم آماتوری مجله نجوم)

تنظیم برای تبیان: م.ح.اربابی فر