تربیت سمعی و بصری؛ روشی الهی

عقل نظری و عملی با ادب به فعلیّت می رسد

من قبلاً به این مطالب اشاره كرده ام كه این عقل اعمّ از عقل نظری و عقل عملی است. عقل نظری قوه تشخیص حق از باطل است که جنبه های استدلالی دارد و در ارتباط با تشخیص حق از باطل پیش می آید. مثلاً راجع به توحید، برهان اقامه می کند كه توحید حق است و شرک باطل است. ولی در تشخیص افعال ظالمانه و عادلانه عقل عملی می گوید كه چه خوب است و چه بد است. خوبی و بدی را ما با عقل عملی مان تشخیص می دهیم. مثلاً امانت داری خوب است، خیانت بد است، دروغ گفتن زشت است، راستی و درستی زیباست و... هیچ كدام از اینها، جنبه استدلالی ندارد که بخواهیم با عقل نظری اثبات كنیم. عقل عملی اینها را می فهمد.

در روایات ما که رابطه بین عقل و ادب و بالعکس را مطرح می کند، این ها گویای این مطلب است که آن بذر الهی كه در درون انسان پاشیده شده است- اعم از عقل نظری كه استدلالی است و عقل عملی که قوّه و نیروی تشخیص است - این نشای الهی باید با ادب و تربیت به فعلیّت برسد و بارور شود. هر کودکی که به دنیا می آید، هر دو گونه عقل را دارد. پدر و مادر باید چه کنند؟ باید کاری کنند که این بذر بیرون بیاید، این نشا رشد کند، بارور بشود و به فعلیّت برسد، کاری ندارد.

تربیت از راه سمع و بصر، روش خداوند است

گفتیم كه تربیت عمدتاً از دو طریق صورت می گیرد، سمعی و بصری. این روش تربیتی را که من عرض کردم، یك روش الهی است؛ خدا هم همینطور تربیت می کند. تربیتی را که پدر و مادر در ارتباط با فرزندشان باید پیش بگیرند، همان روش تربیت است که خدا برای تربیت ابناء بشر استفاده کرده است. چه در بعُد مسائل عقل نظری که جنبه های اعتقادی است، چه از نظر بُعد عملی كه جنبه های رفتاری دارد. خدا چه کار کرده است؟ البته من نمی رسم و جای آن هم نیست که این بحث ها را به طور کامل بشکافم، فقط به مقدار بحث اشاره می کنم «إِنَّا خَلَقْنَا الْانسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعَاً بَصِیرًا  » همانا ما انسان را از نطفه ای آمیخته آفریدیم و او را پروراندیم، پس او را شنوا و بینا قرار دادیم.

می گوید ما انسان را از نطفه کذایی خلق کردیم... تا اینكه هم سمیعش کردیم هم بصیر. شنیداری و دیداری. چرا فقط این را مطرح می کند؟ و فقط سراغ همین دو مورد رفته است؟ «فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعَاً بَصِیرًا». یعنی نیروی شنوایی و دیداری. جهت این است که این ها دو وسیله ی الهی برای تربیت انسان هستند. برای اینکه انسان تربیت بشود و به غایتی که برایش در نظر گرفته شده است -که همان انسان شدن و الهی شدن است- برسد، این ها دو وسیله هستند. اگر انسان بخواهد به آن غایت از خلقتش برسد، با بهره گیری از این دو وسیله می رسد و باید از این دو وسیله استفاده کند.

در بُعد دیداری آیات الهیّه را ببیند و به او پی ببرد. نشانه های خلقت و آفریده های الهی (زمین و آسمان و کرات و کهکشان ها و... ) را ببیند تا از طریق معلول پی به علّت ببرد و به وسیله آن پی به مبدأ و معاد ببرد؛ که این روش استدلالی و برهانی است. از چه وسیله ای دارد استفاده می کند؟ به طور غالب دیداری است. از آن طرف آنچه را که از طریق وحی بوسیله ارسال رسل وانزال کتب برای ابناء بشر فرستاده است و پیام الهی را که به وسیله گفتار به ابناء بشر می رسانند و ارائه می کنند - جنبه ی شنیداری- آن ها را بشنود. خدا از این دو راه سمعی و بصری و با استفاده از این دو وسیله است که انسان را تربیت می کند. این روش الهی است. یعنی خدا هم که می خواهد انسان را به غایت خلقتش برساند، تدبیر ربوبی (تربیت)  کند، كارهایش از طریق سمعی و بصری است. از همین دو راه است.  شنیداری و دیداری است.