وقتی جعل حدیث جایز شود!
محمد غزالى كه یكى از بزرگترین دانشمندان اهل سنت است و او را «حجةالاسلام» لقب دادهاند، دروغ بر خدا و رسول را در هنگام ضرورت، جایز مىشمارد، چنان كه در كتاب احیاء العلوم در مبحث دروغ چنین مىگوید:
بسیارى گمان بردهاند كه جعل حدیث در فضایل اعمال و در تشدید معاصى، جایز است و چنین پنداشتهاند كه كار درستى است، ولى این خطاى محض است، زیرا رسول خدا فرمود: هر كس بر من از روى عمد دروغ ببندد، نشیمنگاهش در آتش دوزخ خواهد بود.
غزالى سپس مىگوید: این كار را نبایستى مرتكب شد، مگر هنگام ضرورت!1
روا شمردن دروغ بر خدا و رسول، به نام آن كه هنگام ضرورت، جایز است طرز فکری بسیار خطرناک است چه آن که هر كسى بسته به دریافت خود، ضرورت را جورى معنا مىكند. ممكناست بعضى احتیاج و دوست داشتن پول را از مصادیق ضرورت پندارند، آن وقت در مقابل پولى كه از زمامداران مىگیرند، پى در پى حدیث جعل كنند و به خدا و رسول نسبت دهند! آیا این درست است؟!
زنده باد علماى امامیه كه نه تنها دروغ بر خدا و رسول را جایز نمىشمرند، بلكه آن را باطل كننده روزهاش مىخوانند و كفاره شكستن روزه را بر چنین دروغ گویى لازم مىدانند.
البته کسانی مانند غزالی به قبح ذاتی دروغ قائل نیستند، و آن را با توجه به پیامدهایش خوب یا بد ارزیابی می نمایند؛ لیکن احادیث ما مؤیّد همان دیدگاه فضیلت مدار است که دروغ را ماهیتا قبیح می شمارد. امام خمینی هنگام بحث از دروغِ مجاز و با بیان این که اگر نجات جان پیامبر بر دروغی متوقف باشد، مجاز است، همین دغدغه خاطر را نشان می دهد: «دروغ، جدای از همه متعلقات و با توجه به ذاتش، قبحی عقلی دارد که به هیچ روی از آن جدا نمی شود و جهات خارجی نیز در بر طرف ساختن آن اثری ندارد. از این رو خردمند، آرزو می نماید کاش راستی به جای دروغ، نجات بخش پیامبر بود و این جز به سبب بر طرف نشدن قبح و پستی دروغ نیست؛ هر چند از ارتکاب آن، ناگزیر باشد».2
طبق این نگرش، دروغ، پلید است و اگر هم از سر اضطرار، ناگزیر از آن شدیم، عذرمان موجّه است؛ اما این دروغ، روح ما را آلوده کرده است. اگر کسی ناچار شود که شرابی بنوشد یا مرداری بخورد، عمل او اثر تکلیفی ندارد و به اصطلاح حقوقی، مسئول کار خود نیست و عذرش پذیرفته است؛ اما خواه ناخواه، دهانش آلوده شده و باید در اوّلین فرصت، آن را آب بکشد. دروغ نیز چنین است؛ حتی اگر ناگزیر از دروغ شدیم، دروغ ما اثر تکلیفی نخواهد داشت، ولی اثر وضعی خود را خواهد گذاشت و روح ما را تاریک خواهد کرد.
مرحوم مطهری پس از نقد دیدگاه کانت و دفاع از دروغ برای نجات جان بی گناهان، به این اثر وضعی این گونه اشاره می کند: «منتها اسلام در این جا سخن دیگری نیز گفته است که نکته خیلی بزرگی است. می گوید برای این که روحت عادت نکند به دروغ گفتن، در آن جا که اجبار پیدا می کنی (چیزی به ذهنت خطور بده و به زبانت چیز دیگری بیاور)... مستقیم ذهنت را با دروغ مواجه نکن که ذهنت عادت نکند به دروغ گفتن. اسم این، «توریه» است... حالا بعضی ها هم دائما دروغ می گویند و اسمش را می گذارند توریه. و دیده ام این جور اشخاص را. من کار به آن ها ندارم. حقیقت را می گویم».3
درسی که ما از معصومان می آموزیم، آن است که دروغ (حتی نوع مصلحت آمیز آن) را پلید بشماریم و از آن همچون نجاسات و پلیدی ها بپرهیزیم؛ در نتیجه باید همان گونه که فرزندان خود را به گونه ای می پروریم که از نجاسات بپرهیزند و تن خود را پاک نگه دارند، باید به آنان بیاموزیم که از دروغ نیز این گونه دوری کنند.4
فرآوری: شکوری - گروه دین و اندیشه
1. غزالى، احیاء العلوم 3 / 139.
2 . المکاسب المحرمة، [امام] روح اللّه خمینی، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1374 ، ج2، ص114.
3 . فلسفه اخلاق، مرتضی مطهری، تهران: صدرا، 1377، ص88 .
4. پدیدارشناسیِ دروغ، مجله حدیث زندگی، شماره 16
