تبیان، دستیار زندگی
اما در سالهای 1370 تا 1380 که ادبیات داخلی افغانستان رو به زوال می بود ( به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی داخلی ) ، ادبیات مهاجرت در تبعید كه از 1375 آغاز شده بود، باالنده تر و پخته تر از پیش به كارش ادامه می داد. همزمان با چاپ آثار داستانی مهاجرین در ...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

افغانستانی در فراز و فرود زمان(2)

بخش اول ، بخش دوم (پایانی ):

افغانستانی در فراز و فرود زمان(2)

ازاواخر دهه پنجاه و اوایل دهه شصت احزاب سیاسی- نظامی افغانستانی، در دو كشور پاكستان و ایران مانند قارچ سر برآوردند، و نشریاتی را منتشر می كردند كه بیشتر به خبرنامه های جنگی شباهت داشت تا به یك نشریه فرهنگی، هنری و ادبی، مطالبی كه دراین نشریات به چاپ می رسید كار دو سنگر مخالف هم را انجام می داد. از همان سالهای اول، برخوردهای شدید و خشنی كه این احزاب در داخل افغانستان با هم داشتند، در نشریات آنها هم تبارز می كرد. درحالیكه مردم افغانستان به یك حزب بیشتر، نیازی نداشتند. حزبی كه واقعاً در تمام ابعاد می توانست با حزب كمونیستی رقابت نماید.آنچه نیازی واقعی مردم، به ویژه مهاجرین بود تعدد نهاد ها و مراكز علمی، ادبی، فرهنگی و هنری بود، تا بتوانند به آن رشد و آگاهی واقعی كه نیاز ضروری هر جامعه ی است برسند. هر چند تعدادی از این احزاب همانطوری كه بوجود آمده بودند، همانطور نیز از بین رفتند، اما آنچه دستاورد تعدد این احزاب بود تشدید اختلافات بین مردم و ضربه شدید به ادبیات و فرهنگ و هنر افغانستان بود، كه به آسانی قابل جبران نیست. آثار ادبی داستانی كه در بیشتر از دو دهه مهاجرت در ایران چاپ شده است به دو بخش تقسیم می شود: الف- تجدد چاپ كتاب های داستانی كه قبلاً در افغانستان و یا در دیگر كشورها به چاپ رسیده اند. ب- چاپ كتاب های داستانی نویسندگان مهاجر، كه در ایران به سر می بردند. « سی قصه یا نثر دری » مجموعه داستانی، با مقدمه ای جامع درباره تاریخچه نثر معاصر وانواع آن و نقل آراء صاحب نظران به كوشش دكتر علی روضوی غزنوی ، در سال 1357 چاپ و منتشر شده است، كه می تواند پایه و مایه ای باشد برای مجموعه های دیگر و نقد و نظر در فراز و فرود و قالب و محتوا و زبان و قهرمانان و نكته های دیگر قصه ها و داستان ها.

این مجموعه در واقع بر دو محور عمده استوار است: 1- تاریخ تحول نثر دری معاصر و عوامل اجتماعی آن. 2- نمونه هایی از نثرها و قصه های نویسندگان مختلف از محمود طرزی ( متولد 1312 ) تا مریم محبوب ( متولد 1333 ).

افغانستانی در فراز و فرود زمان(2)

به تعبیری دیگر مجموعه با ملاحظه روند تاریخی از نامداران درگذشته آغاز می شود و با نامجویان دهه شصت پایان می یابد. تنوع قصه ها و نویسندگان نه تنها نشانگر چهره های متفاوت ادبیات هم روزگار است بلكه نماینده گسترده ی قصه ها و گرایش های اعتقادی، سیاسی و فرهنگی و اجتماعی نویسندگان آنها نیز هست، كه هر یك با توجه به دوره تاریخی و اجتماعی خویش قابل توجیه نیز می باشند. از نظر موضوعی قصه ها پهنه ای از بازآرایی و باز نویسی داستانهای اساطیری و باستانی و تاریخی مانند « اوشاس » نوشته روانشاد دكتر نجیب الله توروایانا و « زال و رودابه » نوشته عبدالرحمان پژواك تا داستانها و قصه های رایج و مشهور در شهرها و نواحی مختلف كشور مانند « زمرد خونین » اثر زنده یاد خلیل الله خلیلی و كاكه های كابل چون « كاكه اورنگ وكاكه بدرو » نوشته روانشاد برشنا و « وقتی كه نی ها گل می كند » نوشته دكتر اكرم عثمان و « لیتان » نوشته رضا مایل هروی که قصه های اجتماعی وانتقادی با بینش های خاص سیاسی و تا داستانهای عاشقانه را در بر می گیرد. و رمان « اژدهای خودی » نوشته استاد بهاءالدین مجروح، كه سه سال گذشته، در اروپا درگذشت.این اثر كه مبنای فلسفی دارد مسائل و موضوعات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی یک دوره از تاریخ كشور و مردم آن را تا سالیان اخیر تحلیل و بررسی می كند. «دشت قابیل » نوشته سپوژمی زریاب، توسط انتشارات جهان اندیشه كودكان در مشهد در سال 1373 چاپ شد. این چاپ دوم كتاب بود، كه در سال 1367 دركابل به چاپ رسیده بود. این مجموعه داستان كه شامل پیشگفتار كوتاه ناشر و هفت داستان كوتاه می شود، بین سالهای ( 1358- 1366 ) نوشته شده است. « برف و نقش های روی دیوار» نوشته اعظم زریاب و سپوژمی زریاب، توسط انتشارات سوره در سال 1376 چاپ شد. این مجموعه داستان كوتاه كه به صورت گزینشی می باشد از زوج پرتلاشی كه كار نویسندگی را به صورت حرفه ای ادامه داده اند برای اولین بار چاپ شده است. كتاب شامل اشاره ای كوتاه و معرفی زندگی و كارنامه نویسنده های این مجموعه از سوی گردآورندگان آن سید اسحاق شجاعی و م- میلاد بلخی، دو نویسنده مهاجر مقیم ایران می باشد، ماحصل این كتاب نه داستان كوتاه و واژنامه پایانی آن می باشد. « داستانهای امروز افغانستان » كه شامل بیست و نه داستان كوتاه از بیست و نه داستان نویس می باشد. به كوشش محمود خوافی از سوی انتشارات ترانه در مشهد به سال 1376 به چاپ رسیده است. بیشتر این كتابها در دهه های قبل نوشته شده، ونویسنده های آن نیز در حال حاضر در كشورهای غربی بسر می برند.

افغانستانی در فراز و فرود زمان(2)

ب- چاپ كتاب های داستانی نویسندگان مهاجر، كه در ایران به سر می برند. « شانه های زخمی پامیر» اولین كتاب ادبی، هنری مهاجرت كه شامل شعر، خاطره، نقد و نظر، مصاحبه و دو داستان كوتاه می باشد، از نویسندگان و شاعران مهاجرافغانستانی مقیم ایران می باشد، كه از سوی انتشارات حوزه هنری درسال 1371 به چاپ رسیده است. گردآورندگان این كتاب م. ح. ملك جعفریان می باشد. « سوره بچه های مسجد 39- ویژه افغانستان » این كتاب شامل شعر، دو داستان، معرفی كتاب، سفرنامه و گزارش می شود، كه از سوی انتشارات سوره در سال 1375 به چاپ رسیده است. « مهاجران فصل دلتنگی » اولین مجموعه داستان گزینشی از نویسندگان مهاجرمقیم ایران می باشد كه شامل سرآغاز، اشاره، چهارده داستان كوتاه، از دوازده نویسنده و واژه نامه بوده، و از سوی انتشارات سوره در سال 1375 به چاپ رسیده است. گزینش این داستانها را سید اسحاق شجاعی انجام داده است.  « سنگ ملامت » دومین مجموعه داستان گزینشی از نویسندگان مهاجر مقیم ایران می باشد كه شامل یادداشت، مقدمه، نوزده داستان كوتاه و واژه نامه، از پانزده نویسنده بوده، واز سوی انتشارات سوره به سال 1377 به چاپ رسیده است. گزینش این داستانها را محمد جواد خاوری و علی پیام انجام داده اند. « پروانه ها و چادرهای گلدار » اولین مجموعه داستان مستقل محمد حسین محمدی، نویسنده جوان مهاجر مقیم ایران می باشد. كتاب شامل اولین داستانهای نویسنده می باشد كه از سوی مركز فرهنگی افغانستان در دهه هفتاد در مشهد به چاپ رسیده است. « سالها برزخ وباد » اولین مجموعه داستان كوتاه مستقل سید اسحاق شجاعی، نویسنده مهاجر مقیم ایران می باشد. كتاب شامل مقدمه ی از محمد سرور مولایی، نوزده داستان و واژه نامه می باشد كه از سوی انتشارات سوره در سال 1377 به چاپ رسیده است. « در گریز گم می شویم » اولین مجموعه داستان كوتاه مستقل محمد آصف سلطان زاده، نویسنده مهاجر مقیم ایران می باشد. این كتاب شامل مقدمه یی از فرزانه طاهری، و هشت داستان می باشد كه از سوی انتشارات آگه در سال 1379 به چاپ رسیده است، و درسال 1381 به چاپ دوم رسیده است. دومین مجموعه داستان كوتاه مستقل سلطان زاده به نام نوروز فقط در كابل با صفاست، به سال 1382 از سوی نشر مركز در تهران به چاپ رسیده است. «چهره ممنوعه من » اولین رمان نویسنده جوان افغانستانی می باشد كه در اثر ظلم وستم طالبان در سال 1380 كابل را به مقصد فرانسه ترك می كند و ظاهراً از آن زمان تا حالا در فرانسه به سر می برد. لطیفه كه ظاهراً اسم مستعار نویسنده می باشد، در این رمان سرگذشت اندوهبار زندگی زنی جوانی را روایت می كند. فریبا . حریری مترجم كتاب آن را از زبان انگلیسی به فارسی برگردانده است كه قبلاً كتاب از متن اصلی فرانسوی به انگلیسی ترجمه شده است. كتاب از سوی انتشارات پیكان در سال 1381 به چاپ رسیده است. همچنین مجموعه های سوم و چهارم داستان كوتاه مهاجرت از سه چهار سال به این طرف در انتشارات سوره در انتظار چاپ به سر می برد. « سایه های مهتاب » اولین مجموعه مستقل داستان كوتاه آمنه محمدی و اولین مجموعه داستانی مستقل نویسندگان زن مهاجر می باشد كه شامل پانزده داستان می باشد. این نویسنده مهاجر مقیم ایران داستانها را بین سالهای 1378 تا 1380 نوشته است. این كتاب از سوی كانون مطالعات افغانستان در سال 1380 به چاپ رسیده است. « هزارخانه خراب و اختناق » نوشته عتیق رحیمی در تابستان 1381 در پاریس توسط انتشارات خاوران در 143 صفحه و در 1000 نسخه چاپ شده است كه نشر نی در تهران اقدام به چاپ آن نمود. كتاب « خاكستر و خاك عتیق رحیمی » قبلاً توسط نشر ورجاوند درتهران چاپ شده است. « جنین آفتاب » اولین مجموعه داستان كوتاه مستقل صدیقه كاظمی نویسنده زن جوان مهاجر مقیم ایران، و دومین مجموعه مستقل داستان كوتاه نویسنده زن افغانستان می باشد. كتاب از سوی كانون مطالعات افغانستان در سال 1380 به چاپ رسیده است. « قنوت دریا » مجموعه داستان و شعر محمد صادق دهقان و سید علی پور طباطبایی می باشد، كه از سوی كانون فرهنگی، هنری خیزران در سال 1380 به چاپ رسیده است. با اینكه از آثار داستانی چاپ شده نویسندگان افغانستان در دیگر كشورها آمار دقیقی موجود نمی باشد، اما آنچه در طول تمام این سالهای مهاجرت، كتاب های كه به صورت مجموعه های مستقل و گزیده داستانی در ایران به چاپ رسیده است از تعداد انگشتان دو دست تجاوز نمی كند، در این میان نیز تعداد دیگری از نویسندگان مهاجر افغانستانی مقیم ایران هستند كه داستان می نویسد و آثارشان به صورت پراكنده در نشریات مهاجرین افغانستانی و ایرانی به چاپ می رسد، اما تا هنوز موفق به چاپ آثارشان نشده اند.

افغانستانی در فراز و فرود زمان(2)

یكی از موارد دیگری كه لازم است به آن اشاره شود این است كه نشریات مهاجرین افغانستانی كه در ایران منتشر شده اند، با تاثیر و ملهم از « ادبیات و هنر مقاومت ایران » بخش ادبیات و هنر نشریات خود را به همین نام یعنی « ادبیات و هنر مقاومت افغانستان » چاپ و منتشر كردند، در حالیكه ادبیات و هنر مقاومت، تنها در داخل همان كشور مصداق پیدا می كند، و آنچه در خارج از مرزهای جغرافیایی هر كشوری در زمینه ادبیات وهنر صورت می گیرد و خلق می شود، « ادبیات و هنر مهاجرت یا در تبعید » می باشد، از اوایل دهه ی هفتاد كه ادبیات داستانی ارزش و جایگاه خود را كم كم در میان نشریات مهاجرین مقیم ایران باز نمود، این نشریات آرام آرام صفحاتی را نیز به ادبیات داستانی اختصاص دادند. هر چند قالب ادبی شعر از دیر باز جایی خود را در نشریات بدست آورده بود. اما آنچه ادبیات داستانی مهاجرت و نیز ادبیات داستانی داخل كشور را دچار ضعف و ناشناخته ماندن كرده است، مهم ترین آن عدم هماهنگی وتبادل نظر میان مهاجرین افغانستانی در اقصی نقاط جهان می باشد، این نقیصه كه در میان مهاجرین شایع است تا حدود زیادی در میان نویسندگان نیز وجود دارد. نویسندگان مهاجری كه در اروپا و امریكا زندگی می كنند كمتر باهم ارتباط داشته و كمتر از كار یكدیگر اطلاع دارند، نویسندگانی كه در ایران و پاكستان به سر می برند اكثراً همسو و هم نظر با احزاب جهادی اسلامگرا بوده، و به نوعی نیز در آثارشان این همسویی و هم نظری به چشم می خورد. پرداختن به جنگ و توجیه آن در قالب ادبیات، در آثار این نویسندگان دیده می شود. البته این گرایش بیشتر در شعر وجود دارد تا داستان، اما نویسندگانی نیز در این میان هستند كه جنگ را در هر شكل آن بایكوت می كنند و مخالف آن هستند. نظر آنان راه دیگری است برای حل معضل كشور از طریق مسالمت آمیز، نه جنگ. این نویسندگان خشونت و جهالت را حاصل جنگ می دانند، و هم چنان جنگ را حاصل خشونت و جهالت، چون معتقدند جنگ هیج زمانی نمی تواند خشونت و جهالت و فقر را از بین ببرد. این دو تیپ از نویسنده ها در میان نویسندگان مهاجر مقیم پاكستان نیز وجود دارد. اما نویسندگانی كه در اروپا و امریكا به سر می برند و نسبت به این نویسندگان مهاجر زندگی به مراتب بهتری دارند، با دید دیگری به واقعیات پیرامون شان و دور بودن از صحنه جنگ شرایط داخل، داستان می نویسند. تعدادی از آنها كه شامل نویسندگان پیشكسوت می شوند بعد از سرنگونی دولت كمونیستی دكتر نجیب الله به سال 1371 كشور را ترك كردند. و این یعنی یك نوع ترس موهوم از به قدرت رسیدن احزاب اسلام گرای جهادی، كه حتی پیش از به قدرت رسیدن به سال 1371 با هم درگیرهای خونینی داشتند. اما از آن جاییكه دسترسی به آثار این نویسندگان كه در اروپا و امریكا و حتی در پاكستان به سر می بردند، به آسانی میسر نیست. نمی توان به سادگی به نقد و نظر درباره آثار آنها پرداخت.

اما در سالهای 1370 تا 1380 که ادبیات داخلی افغانستان رو به زوال می بود ( به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی داخلی ) ،  ادبیات مهاجرت در تبعید كه از 1375 آغاز شده بود، بالنده تر و پخته تر از پیش به كارش ادامه می داد. همزمان با چاپ آثار داستانی مهاجرین در نشریات خارج از كشور، از جمله ایران، چاپ مجموعه های داستانی نیز به بازار كتاب وارد گردید، و در كتاب آن نیز نقد داستان در نشریات، جایی برای خودش باز نمود. جلسات نقد داستان به صورت مشترك با نویسندگان ایرانی، و نیز جلسات مستقل نقد داستان از سوی مهاجرین افغانستانی شكل گرفت. هر چند نقد داستان های این جلسات بیشتر به صورت شفاهی بوده و هنوز به صورت مكتوب و مدون در نیامده است، اما امید می رود این روند، آثار نقد داستانی مكتوب نیز در پهلوی مجموعه های داستانی به چاپ برسد. از آغاز زمستان 1380 تاكنون ، ادبیات در داخل افغانستان، هنوز دوران نقاهت خود را می گذراند و تا به وضعیت مطلوب برسد راهی بس طولانی را باید بپیماید. این در حالی است كه در طول بیش از دو دهه جنگ و جهالت و خشونت، آنچه بیشتر از همه آسیب دیده و ویران شده است، ادبیات و فرهنگ و هنر افغانستان می باشد. امید می رود با همت و پشتكار و احساس مسئولیت از سوی نویسندگان و پژوهشگران افغانستانی این نقیصه هرچه زودتر جبران شود. و ادبیات و فرهنگ و هنر افغانستان یك بار دیگر شكوه و عظمت سابق خویش را باز نماید و رسالتی عظیمی را كه به دوش دارد. به نحوی شایسته و بایسته ای به انجام برساند. و در كنار آن ادبیات داستانی نیز می تواند به جایگاه واقعی خویش برسد، وبا موضوع بومی و پیامی جهانی برای بشریت، حرفی برای گفتن داشته باشد.


منابع:

سالهای برزخ و باد، سید اسحاق شجاعی، سوره، 1377

داستانهای امروز افغانستان، محمود خوافی، ترانه، 1376


قاسم قاموس

تهیه و تنظیم برای تبیان : زهره سمیعی - بخش ادبیات تبیان