یادی از دكتر محمد معین

سیزده تیرماه سالروز درگذشت محمد معین ادیب و محقق ایرانی است. از آثار وی میتوان از «فرهنگ معین»، «روانشناسی تربیتی»، «برگزیده شعر فارسی (دوره های طاهریان، صفاریان، سامانیان و آل بویه)» و «ستاره ناهید» نام برد. «حافظ شیرین سخن» به قلم وی شامل نه جلد كتاب در مورد حافظ و حاصل بیش از 12 سال بررسی و تحقیقات معین در احوال و آثار حافظ است. بالغ بر 200 مقاله از وی در زمینه های ادبیات، تاریخ ادیان ایران، دوره قبل از اسلام و عهد اسلامی، علوم تربیتی، تاریخ ادبیات و آثار باستانی در مجلات مختلف در ایران و كشورهای دیگر به چاپ رسیده است.

معین در سال 1293 شمسی در شهر رشت به دنیا آمد. در خردسالی پدر و مادرش را از دست داد و پدربزرگ وی، شیخ محمد تقی معین العلما كه از جمله علمای روحانی رشت بود به تربیت وی همت گماشت. پس از پایان تحصیلات ابتدایی و بخشی از دوره متوسطه در رشت، به تهران رفت و دوره دوم متوسطه را در دبیرستان دارالفنون در رشته ادبی به پایان رسانید. در طی این سالها استعداد خاصی در ادبیات و عربی از خود نشان داد. پس از اخذ دانشنامه لیسانس در سال 1314 به سمت دبیر در دبیرستان شاهپور اهواز شروع به كار كرد و پس از سه ماه با سمت ریاست دانشسرای عالی شبانه روزی اهواز به كار ادامه داد. در همین ایام به وسیله مكاتبه از آموزشگاه روانشناسی بروكسل در بلژیك روانشناسی عملی و دیگر شعب آن از قبیل خط شناسی و مغز شناسی را فرا گرفت. محیط آرام اهواز فرصت مناسبی برای این دانش پژوه جوان بود كه به یك سلسله مطالعات ادبی دست بزند. او حافظ را برای اینكار انتخاب كرد و در مدت چهارسال یك رساله تحقیقی جالب درباره او به رشته تحریر در آورد. در همین زمان عده ای باستانشناس فرانسوی كه برای حفاری به شوش میرفتند وارد اهواز شدند. آشنایی معین با این گروه مسیر تازه ای در پیش پای استاد جوان برای مطالعات و تحقیقات ادبی باز كرد. او خود در این باره مینویسد:«یك روز رئیس هیئت كه پیرمردی دانشمند و آشنا به تمدن باستانی ما بود، ضمن صحبت به من گفت: لهجه های محلی ایرانی كم كم دارند مغلوب لهجه های مركزی میشوند. شاید دیری نپاید كه دیگر اثری از این لهجه ها باقی نماند و آن وقت... او حرفش را برید. یك لحظه در چشمان من نگاه كرد و سپس چنین ادامه داد: وظیفه شما جوانهاست كه یادگارهای لهجه های محلی را حفظ كنید.» این توصیه راه معین را روشن كرد. او تصمیم گرفت كه زندگی خود را وقف ادبیات سرشار و غنی ایران كند و اصطلاحات، لغات، امثال و حكم زبان فارسی را در چهارگوشه مملكت جمع و تدوین نماید. چند سال بعد كه به تهران آمد، در دوره دكترای ادبیات فارسی نام نویسی كرد. آشنایی او به زبانهای پهلوی، پارسی باستان و اوستا اشتیاق وی را در این زمینه افزون كرد و پایان نامه دكترای خود را درباره مزدیسنا و تاثیر آن در ادبیات فارسی نوشت. جالب توجه است كه معین اولین كسی بود كه در ایران در رشته ادبیات فارسی دكترا گرفت.

در طول حیات خود، معین همكاری های وسیعی با خاورشناسان در زمینه های مختلف داشت. كتاب «جامع الحكمتین» ناصر خسرو برای نخستین بار توسط هانری كربن خاورشناس فرانسوی و دكتر معین تصحیح و به چاپ رسید و از طرف ACADOMIE DES INSCRIPTIONSET LETTERS فرانسه به دریافت جایزه نائل شد. از نتایج دیگر این همكاریها انتشار یك سلسله كتب عربی و فارسی به فارسی و فرانسوی بود.

به عنوان یك محقق، معین فردی واقع بین و امانتدار بود و همیشه جانب اعتدال را رعایت میكرد و از غرض ورزی به شدت دوری میكرد. این خصیصه وی باعث شد كه بسیاری از بزرگان ادب ایران همچون علامه دهخدا و نیما یوشیج ادامه جمع آوری، تدوین و چاپ آثار خود را به دست وی سپردند. نیما یوشیج در وصیت نامه اش تاكید كرد كه به جز معین كه نمونه صحیح علم و دانش است، هیچكس حق ندارد به آثار او دست بزند و او را قیم اشعار خود قلمداد كرد.

علامه دهخدا نیز در زمره كسانی بود كه در زمان حیات از معین برای تدوین لغتنامه اش یاری جست و همینطور تدوین ادامه آن را پس از وفات خود به معین سپرد. دهخدا در وصیت نامه اش قید میكند كه زحمتی كه برای معین در تدوین لغت نامه به جای گذاشته اقلا معادل نصف تالیف است. معین بخش بزرگی از عمر خود را صرف تدوین ادامه این لغتنامه كرد و در مقدمه آن بدون ذكر زحمات خویش نوشت:«.... لغتنامه دهخدا محصول مطالعات مداوم و كوششهای خستگی ناپذیر چهل و پنج ساله استاد دهخدا و گروهی از یاران اوست...»

ضمن انجام تعهد بزرگی كه معین در قبال لغتنامه دهخدا داشت، شخصا نیز به دنبال آرزوی دیرینه اش كه تدوین و چاپ فرهنگ فارسی بود رفت و سرانجام پس از بیست سال كار و كوشش بدین آرزو جامه عمل پوشید. در طی تدوین فرهنگ، معین، رعایت امانتداری را به حدی رسانید كه مثلا اگر از مستخدم خود لغتی عامیانه میشنید كه مفید به نظر میرسید، آن را به نام وی ضبط میكرد و در آثار خود میاورد.

اهمیت تدوین لغتنامه دهخدا و فرهنگ معین و امثال آنها زمانی روشن میشود كه توجه كنیم كه ادبیات اروپایی بخشی از تحول بعد از رنسانس خود را مدیون فرهنگها و دائره المعارف هایی است كه در این زبانها به وجود آمد و ادبیات وسیع و دیرپای فارسی تا قبل از دهخدا از داشتن یك فرهنگ واقعی بی نصیب بود. تا پیش از آنكه علامه دست به كار تنظیم لغتنامه دهخدا شود، ماخذ و منابع لغت پارسی فرهنگهایی بود كه یا در هندوستان نوشته شده بود یا تركان پارسی زبان برای رفع مشكل خویش به تدریج بر آن همت گماشته بودند. از جمله این فرهنگها میتوان از دو فرهنگ به زبان پهلوی (فرهنگ اوستا و پهلوی) از دوره ساسانی، پهلویك (فرهنگ پهلوی)، دو فرهنگ فارسی كه اثری از آنها نمانده (اولین فرهنگ فارسی به قلم جراح ایرانی در قرن چهارم و فرهنگ ابوحفض سغدی)، صحاح الفرس (تالیف نخجوانی) در قرن هشتم و فرهنگ فخر قواس (تالیف در هندوستان) از قرن هفتم هجری نام برد. بعضی از این فرهنگها شامل لغات فارسی و فاقد لغات عربی «مستعمل در زبان فارسی» هستند، بعضی دیگر همه لغات فارسی و عربی مستعمل را ضبط نكرده اند و در ضبط تلفظ صحیح بقیه لغات موجود هم اشتباه وجود دارد و یا از معانی متعدد یك لغت، به یك دو سه معنی اكتفا كرده اند. برخی از فرهنگها از ذكر شواهد و امثله خودداری كرده اند و آنها هم كه شاهد آورده اند برای برخی از معانی بعضی لغات شاهد نقل كرده اند و غالب شواهد نیز از شعر است، نه از نثر. در تطبیق معنی لغت و مفهوم اشعار هم دچار لغزش شده اند و از طرفی فرهنگهای متاخر بیشتر اشعار شاعران عهد انحطاط ادبی را نقل كرده اند. مقصود اینكه تا قبل از دهخدا اثر جامعی در لغت فارسی كه آینه تمام نمای تحول زبان فارسی در قرون گذشته باشد وجود نداشت كه احتیاجات طالبان علم و ادب را برآورد. كسانی كه با تحقیقات ادبی سر و كار داشتند مشكلات بسیاری در یافتن یك لغت نسبتا مهجور داشتند؛ دسترسی به كتابخانه، تعدد فرهنگهایی كه هر یك بر اساس متفاوتی تنظیم شده بود، عدم وجود تلفظات دقیق در این فرهنگها و... لغتنامه دهخدا قدمی بزرگ در راه مقابله با این مشكلات بود. اما استفاده از یك لغتنامه بزرگ برای استفاده های كوچك و روزمره آسان نبود. لغتنامه دهخدا از نوع دائره المعارف های بزرگ است و در زبان فارسی تا قبل از معین فرهنگ كوچكی كه با مراجعه به آن بتوانیم به سرعت و به آسانی و از روی یك شیوه درست معنی یا ریشه یا یكی از تركیبات لغوی واژه ای را بیابیم وجود نداشت. معین در طی بیست سال تلاش و در حالی كه تواما به ادامه تدوین لغتنامه دهخدا مشغول بود، تدوین و چاپ فرهنگ معین در شش جلد را به پایان رسانید. این فرهنگ شامل لغات ادبی، علمی، هنری، حقوقی، فلسفی، عرفانی و لغات مربوط به پیشه های مختلف است و حاوی لغات ایرانی (اوستایی)، پارسی باستان، پهلوی، دری قدیم، سعدی ...) و لغات سامی، تركی، مغولی، یونانی، لاتینی و..... لغات فصیح و عامیانه و لغات فرهنگستانی است. در این فرهنگ همچنین از منابع و عناصر زبان فارسی سخن گفته شده و از زبانهای ایرانی كهن، ایران میانه، و ایران كنونی مثال آورده شده است. از مزایای دیگر این فرهنگ، مصور بودن آن است. هزارها نقش سفید و سیاه و رنگین، این فرهنگ را جاندار و گویا كرده است.

در آذرماه 1354، معین دچار سكته مغزی شد و پس از آن به مدت چهار سال و نیم در حال اغما در بیمارستان بسر برد. تلاشهای گوناگون برای نجات وی به نتیجه ای نرسید و وی در سیزدهم تیرماه 1350 چشم از جهان فرو بست. یادش گرامی باد.

(1) برگرفته از «رساله ای در شرح احوال و آثار استاد محمد معین» به اهتمام عباس قنبرزاده، «ستاره ناهید»، محمد معین

نویسنده :بدرالسادات رئوفی

دکتر محمد معین یک عمر تلاش و زحمت