اعتدال و قناعت در مصرف
حد مطلوب بهره مندی و استفاده از نعمتهای الهی آن است که همراه با رعایت اعتدال و به قدر کفاف باشد. اعتدال و قناعت در مصرف موجب بقای نعمت و پدید آورنده زمینه مناسبی برای رشد صفات و کمالات معنوی در انسان است.
از جمله آموزههای سیره معصومین(ع) این است که انسان تولید و انفاق زیاد داشته باشد ولی در مصرف شخصی به حداقل قناعت نماید. روحیه تولید و تلاش در سیره آن بزرگواران چنان است که تولید را برای ارتقای سطح معیشت مردم میخواستند. آنان با تولید بیشتر کمترین استفاده شخصی را مینمودند.
«ابن عباس» میگوید: در زمان جنگ جمل هنگامی که در منطقه «ذی قار» برای جمع آوری نیرو اردو زده بودیم، یک روز به خیمه مولای متقیان (ع) رفتم. دیدم حضرت مشغول دوختن کفش خویش است سلام کردم، امام جواب دادند. پرسیدند: ابن عباس! این نعلین وصله خورده چقدر میارزد؟ گفتم: ارزشی ندارد. امام فرمودند: حکومت بر شما نزد من از این نعلین بی ارزشتر است، مگر آن که حقی را برپا سازم و یا باطلی را از میان بردارم.1
امام باقر(ع) در این زمینه میفرماید: «من قنع بما رزقه اللّه فهو من اغنی النّاس؛2 هر کس به مقدار رزقی که خداوند به او داده قانع باشد پس او بینیازترین مردم میباشد.»
امام کاظم(ع) در مورد اعتدال در مصرف میفرماید: «من اقتصد وقنع بقیت علیه النّعمة و من بذّر و اسرف زالت عنه النّعمة؛3 هر کس میانه روی و اعتدال را رعایت کند و قانع باشد، نعمت برای او باقی خواهد ماند و هر کس اسراف کند، نعمت از دستش خواهد رفت.»
نوع لباس، مرکب، منزل و غذای آن حضرت نمونهای عالی از اعتدال و میانه روی بود و در برخی موارد امام تصریح میکرد که علت انتخابش معتدل بودن آن بوده است.
اجرای عدالت اقتصادی
پیشوایان معصوم برای زدودن شرایط ناعادلانه زندگی و دستیابی به عدالت اقتصادی آن هم با توجه به بیعدالتی جامعه آنان، شعار عدالت اقتصادی را مطرح میکردند و در راه تحقق آن سیاست هایی را در پیش میگرفتند.در زمان حضرت علی(ع) مهمترین منبع درآمد حکومت، بیت المال بود که از راههای گوناگون مانند غنایم جنگی و اخذ مالیات به دست میآمد، بنابراین بیت المال که به منزله درآمد ملی حکومت ایشان و وسیله رفاه مردم بود از ناحیه ایشان نسبت به آن دقت و دلسوزی میشد، چنان که وقتی شبی «طلحه» و «زبیر» بر او وارد شدند، امام چراغی را که در برابرش بود، خاموش کرد و فرمود تا چراغی از خانه برایش آوردند. طلحه و زبیر سبب آن را پرسیدند. امام فرمودند: روغن چراغ از بیت المال است. سزاوار نیست با شما با روشنایی آن هم نشینی کنم.4
امام باقر علیه السلام میفرماید: «من قنع بما رزقه اللّه فهو من اغنی النّاس؛ هر کس به مقدار رزقی که خداوند به او داده قانع باشد پس او بینیازترین مردم میباشد.»
امام متقین هرگز اجازه نمیدادند مسؤولان حکومتی کوچکترین تعرّضی نسبت به اموال بیت المال مسلمانان داشته باشند. به «زیاد بن ابیه» در این مورد نامه نوشت و فرمود: «به خدا قسم! اگر به من خبر رسید که در اموال مسلمانان خیانتی کوچک یا بزرگ از تو سر زده است، چنان با تو برخورد خواهم کرد که خوار و ذلیل و از هزینه زندگی درمانده و پریشان حال گردی»5
آن حضرت از یک سو به زمامداران درباره توجه به اقشار تولید کنندگان، توزیع کنندگان و خدمتگزاران و مصرف کنندگان سفارش میکردند و از سوی دیگر جهت امنیّت اقتصادی و تأمین همه جانبه زندگی مردم، نظارت مستقیم بر بازار را مورد تأکید قرار میدادند.6 هم چنین به کارگزاران خود دستور دادند که نرخها را در سطحی نگه دارند که برای همه گروههای مردم قابل تحمّل باشد و به فروشندگان نیز زیانی نرساند.7
از دیدگاه امیرالمؤمنین (ع) درآمد حکومت اسلامی از آن خداست از این رو حتّی حاکم اسلامی نیز حق ندارد آن را بدون حساب به اطرافیان خود ببخشد، بلکه باید در میان بندگان مؤمن خدا یعنی مسلمانان به عنوان عیال اللّه به تساوی تقسیم شود.
در اواخر دوران حکومت علی (ع) یاران آن حضرت به دلیل سختگیریهای آن بزرگوار در تقسیم بیت المال یکی پس از دیگری از ایشان جدا شدند، برخی به معاویه و برخی دیگر به گوشه خانههایشان خزیدند و دنبال زندگی شخصی خود رفتند، برخی از دوستان حضرت از این وضع ناراحت بودند؛ بدین روی پس از تأمّل و چارهجویی از حضرت خواستند قدری تسامح به خرج دهد و به قریش و اشراف عرب بیش از غیر عرب و موالی حق بپردازد تا قدری اوضاع حکومت سامان پیدا کند، سپس مطابق گذشته رفتار کند. حضرت در پاسخ آنها فرمودند: «آیا به من میگویید پیروزی را با ظلم بر کسانی که به ولایت و حکومت بر آنها برگزیده شدهام به دست آورم؟ و اللّه تا عمر دارم و شب و روز برقرار است و ستارگان آسمان در پی یکدیگر طلوع و غروب میکنند، چنین نخواهم کرد! اگر آن مال از آن من هم بود در میانشان به صورت متساوی تقسیم میکردم، چه رسد به این که آن مال خداست.»8
این جملات صریحاً نشان میدهد که از منظر علی بن ابی طالب و فرزندانش جلب رضایت خواص با اعطای امتیازات ویژه از بیت المال به آنها خیانت به توده مسلمان و ستم در حق سایر اقشار مملکت است. جایگاه یک مسؤول در نظام اسلامی چنان حسّاس است که حتی هنگام انفاق اموال شخصی خود به دیگران نیز باید همه را به یک چشم بنگرد و اموالش را یکسان و عادلانه انفاق کند.
گروه دین و اندیشه – مهدی سیف جمالی
منبع: صنایع نیوز - اسماعیل نساجی زواره
1. بحارالانوار، ج 40، ص 328
2. الحکم الزاهرة، ج 1، ص 650
3. بحارالانوار، ج 87، ص 327
4. سیاست نامه امام علی(ع)، محمد محمدی ری شهری، ترجمه مهدی مهری، ص 444
5. نهج البلاغه، نامه 20، ص 500ـ 499
6. نک: نهج البلاغه،، نامه 53
7. همان.
8. نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه، محمد باقر محمودی، ج 2، ص 452ـ 450
