تربیت اجتماعی در ادعیه و زیارات

پیدایش زمینه احیای فرهنگ دینی از رهگذر پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی رضوان الله تعالی علیه در ایران، فرصت خوبی را برای تدوین و تالیف علوم و معارف الهی فراهم ساخت. از این فرصت استثنائی، بهره برداری های قابل توجهی نیز شد، لكن تردیدی نیست كه میان آنچه تاكنون به انجام رسیده با آنچه باید انجام گیرد، فاصله زیادی وجود دارد. ارزیابی منصفانه كارهائی كه در طول دهه های اول و دوم عمر نظام جمهوری اسلامی تاكنون در زمینه تدوین و تالیف علوم و معارف الهی صورت گرفته، نشان میدهد همت بلندی بكار رفته و كارهای بزرگی به انجام رسیده است. این واقعیت هنگامی بیشتر رخ مینماید كه موانع راه را نیز در نظر بگیریم و با توجه به مقدورات به داوری بنشینیم . عوارض همه جانبه 8 سال جنگ تحمیلی كه بطور مستقیم و غیرمستقیم بخش عمده ای از وقت نیروهای فرهنگی اهل تدوین و تالیف را به خود اختصاص داد و ضرورت حضور این نیروهای كیفی در عرصه فعالیتهای سیاسی اجتماعی بمقتضای نیازی كه نظام نوپای جمهوری اسلامی به آنها داشته و دارد، از جمله اموری هستند كه در این ارزیابی باید در نظر گرفته شوند. با اینحال، در این واقعیت نیز نباید تردید كرد كه در همین دوران اگر از امكانات موجود با برنامه ریزی دقیق و سازماندهی عالمانه بهره برداری میشد، از دوباره كاریها جلوگیری بعمل میامد، استعدادهای بالفعل به درستی بكار گرفته میشدند و نیروهای بالقوه با جهت دهی حساب شده ای به فعلیت میرسیدند، قطعا كار بیشتری صورت میگرفت و امروز میتوانستیم مطمئن باشیم كه صاحب محصول فرهنگی متناسب با امكانات و مقدورات، نیز هستیم. اینكه در فردای پایان جنگ تحمیلی و در دوران بازسازی، احساس آسیب پذیری از تهاجم فرهنگی غرب برای دلسوزان انقلاب و نظام اسلامی یك دغدغه جدی است، این خود روشن ترین نشانه عدم تناسب میان كاركرد فرهنگی ما و اقتضائات این دوران است. بی تردید مسئولین نظام جمهوری اسلامی و ملت انقلابی ایران، در دوران جنگ تحمیلی رژیم عراق بر جمهوری اسلامی ایران، وظایف خود را به شایستگی انجام دادند و به حق میتوان گفت این مردم و دولتمردانی كه برگزیدند با عملكرد خود در دوران 8 سال دفاع مقدس كارنامه درخشانی بر جای گذارده اند. اما به این سوال كه مجموعه عملكردها در سالهای پس از جنگ آیا متناسب با آنچه برای حفظ دستاوردهای ارزشی و فرهنگی دفاع مقدس ضرورت داشت انجام شود، بود یا نه نمیتوان با چنین اطمینان خاطری پاسخ مثبت داد. كسانی كه به این سوال پاسخ منفی میدهند، معتقدند در دوران بازسازی به محور فرهنگ بمعنای عام كلمه بهای لازم داده نشده است. اگر به انقلاب اسلامی و نظام برآمده از آن بعنوان واقعیتی كه ریشه در فرهنگ دینی دارد نگاه كنیم، نمیتوان تردید كرد كه حفظ دستاوردهای این انقلاب و شكوفا ساختن فرهنگ دینی تنها در صورتی میسر خواهد بود كه در همه مقاطع، فرهنگ نقش محوری خود را ایفا نماید. تجربه انقلاب اسلامی و تجربه دفاع مقدس، هر دو به روشنی نشان میدهند كه آنچه موجب پیروزی مردم ایران در این دو مقطع شد، محور قرار گرفتن فرهنگ دینی بود. این تجربه، با صراحت به ما میگوید در دوران بازسازی و در هر مقطع دیگری، این فرهنگ دینی است كه اگر محور قرار گیرد، موفقیت را تضمین خواهد كرد. با نگاهی كه از همین زاویه به فرهنگ باید داشته باشیم، اقداماتی از قبیل تشكیل مجامع علمی برای بررسی مسائل فرهنگی، با شرط جدی بودن و پرهیز از تكرار و دوباره كاری، قابل ستایش میباشد. اگر اینگونه مجامع كار خود را با آهنگ دینی به پیش ببرند، محصول آنها تدوین موضوعات فرهنگی با محوریت معارف الهی خواهد بود. مبحث ((تربیت اجتماعی در ادعیه و زیارات)) بعنوان یكی از موضوعات پیشنهادی پنجمین مجمع علمی تربیت كه در آبانماه 1373 در تهران برگزار شد به نگارش درآمده است . این مبحث ابتدا در روزنامه جمهوری اسلامی مورخ 18 آبان 1373 بچاپ رسید و اینك بصورت مستقل تقدیم علاقمندان میشود. استخراج دستورالعملهای تربیتی از دعاها و زیارات و بهره گیری از آنها در تدوین و تكمیل علوم تربیتی، كمك بزرگی به این علوم است. این اقدام از آنجهت كه میتواند مقدمات خروج بخش تربیت علوم انسانی از انحصار غرب را فراهم كند و زیربنائی برای دفع تهاجم فرهنگی غرب باشد، كاری ضروری بنظر میرسد. پیشوایان دین، با زبان دعا بطور غیرمستقیم ولی با ظریف ترین شیوه تعلیم و تربیت، چگونه زیستن، چگونه با دیگران رفتار كردن و چگونگی تربیت كردن فرزندان را به مردم میاموزند. رفتارهای آكنده از پوچگرائی كه گرایشهای مادی در جهان امروز بر فضای زندگی انسانها حاكم كرده است، بیش از هر زمان دیگری ضرورت پرداختن به امور معنوی از جمله راز و نیاز با خدا و بهره برداری از تعالیم نهفته در ادعیه و زیارات كه شاخه ای از شجره معارف الهی هستند را گوشزد مینماید. با بهره گیری از این تعالیم، میتوان به تربیت نفس پرداخت و در سایه آن جامعه را متحول نمود. معارف الهی نهفته در دعاها و زیارات، حاوی دستورالعمل های تربیتی عمیقی در جهت تربیت اجتماعی و پرورش افراد واجد كارائی لازم برای حضور فعال در جامعه میباشد. همین تربیت اجتماعی است كه از یكسو پوچگرائی را نفی می كند و از سوی دیگر انزوا و عزلت و همچون عضوی غیركارآمد از فعالیت های اجتماعی گریختن را محكوم می نماید. بدین ترتیب، معارف برآمده از دعاها و زیارات نه تنها رابطه انسان و خدا را تنظیم می كند، بلكه راهنمای عمل آحاد جامعه برای چگونه برقرار كردن روابط اجتماعی نیز هست. مبحث تربیت را علاوه بر ادعیه و زیارات، در قرآن كریم و احادیث نیز میتوان جستجو كرد. بنابراین، عرصه تحقیق برای كسانی كه اهل تحقیق در این موضوع هستند، بسیار وسیع است. اینجانب، در رساله حاضر مطرح نموده ام كه ((زبان شیرین دعا و زیارت از آنجا كه با ژرفای روح انسان سر و كار دارد و زیباترین فراز زندگی او را كه ارتباط با خداست تشكیل میدهد، با گیرائی منحصر به فرد خود آنچنان بكار گیرنده این زبان را مسحور خود می كند كه در لحظه خواندن دعا و زیارت، هر اندیشه ای جز سخن گفتن با مخاطب مقدس خود را كنار میگذارد. این حالت معنوی و این سكر روحانی از آنجا كه همه جوارح و مشاعر به زبان آورنده فرازهای دعا و زیارت را تسخیر می كند، وجود او را برای همسو شدن با خصال نیكو و صفات برجسته و ستوده مخاطب مقدس و محبوب به تكاپو وامی دارد. این، خود اثر بسیار ژرف و مهمی است كه اگر استمرار یابد، قطعا انسان مانوس با دعا و زیارت را به مراحلی از تكامل و تعالی روح خواهد رساند و این، ظریف ترین بخش از آثار تربیتی دعا و زیارت است.)) توجه به این اثر مهم و بی بدیل، ضرورت كاوش در عرصه های گوناگون را نمایان میسازد. تحقیق در مسائل مختلف مرتبط با این موضوع و عرضه آن به علاقمندان، از اقدامات علمی مفیدی است كه جامعه تشنه معنویت امروز بشدت نیازمند آنست. این واقعیت نشان میدهد كه در جامعه اسلامی ما سنت های زیبای مذهبی بویژه برگزاری آئین های دعا و نیایش و سفرهای زیارتی باید زنده شوند تا در سایه همین سنت ها بخش قابل ملاحظه ای از تربیت اجتماعی بویژه تربیت كودكان و نوجوانان تامین گردد. تردید نباید كرد كه آنچه كویر تشنه جانها را در وانفسای عصر مادیت سیراب خواهد كرد، زلال معنویتی است كه در معارف الهی موج میزند.

نوشته مسیح مهاجری

ناشر: انتشارات روزنامه جمهوری اسلامی