مزار نوشته‌های قرآنی

یكی از مهمترین پدیده‌هایی كه در زندگی انسان رخ می‌دهد، مرگ است. مرگ حادثه‌ای است كه در زندگی همگان جریان می‌یابد و همه طعم آن را خواهند چشید. قرآن كریم این حقیقت را با آیه «كل نفس ذائقه الموت» بیان داشته است.

بخش قابل توجهی از آیات كریمه قرآن شریف، درباره مرگ و سفر پس از مرگ است كه انسان را به سوی بهتر زیستن و بهتر مردن برمی‌انگیزد و از این راه، وعده زندگی برتر را در سرای جاوید برای ایشان عملی می سازد.

گذشته از مرگ خود آدمی، در دوره عمر او، مرگ عزیزان، دوستان و دیگران هم برای او رخ می‌دهد، گذشته از مسایل عاطفی كه در این باره پیش می‌آید، نخستین چیزی كه پس از مرگ یك فرد باید درباره او به انجام رساند، مراسم غسل و كفن و دفن است. پس از آن كه مرده‌ای را با رعایت حدود شرعی دفن می‌كنند و به خاك می‌سپارند، بسته به آداب و رسوم هر گروه و سرزمین، به منظور نشان‌دار بودن و باقی ماندن مكان دفن او، بر روی قبرش نشانه‌هایی می‌گذارند، این نشانه‌ها از ساده‌ترین شكل؛ یعنی برجسته‌سازی قبر و گذاردن سنگ و چوبی برای نشان، آغاز شده است و به ساختن قبرهای بزرگ و مقبره‌های آنچنانی با تزئینات و سنگ قبرهای گران‌قیمت می‌رسد.

اما آنچه كه در بیشتر قبرها، از سده‌های پیشین تاكنون مشترك است، وجود سنگ قبری است كه مشخصات فرد داخل قبر (نام و نام خانوادگی، نام پدر، سال ولادت و وفات و…) را روی آن می‌نویسند.

افزون بر اطلاعات شخصی قبرها، بر روی سنگ قبرها و گاه در اطراف و در و دیوار مقبره‌ها، مطالب دیگری نگاشته می‌شود. این نوشته‌ها، شامل شعرها، احادیث، حكمت‌ها و آیه‌های شریفه قرآنی می‌باشد. محتوای این نوشته‌ها نیز معمولا درباره مرگ، زندگی ناپایدار، حیات ابدی اخروی، پند و اندرز و مطالبی از این دست است.

گاه بخشی از وصیت عمومی صاحب قبر یا زبان حال او را برای طلب آمرزش و درخواست فاتحه را نیز بر سنگ قبر نقش می‌كنند.

بخش مهم و قابل توجهی از نوشته‌های مزارها و قبرهای مسلمانان، به ویژه در ایران، آیات قرآنی است. این آیات الهی كه بیشتر درباره مرگ، فانی بودن حیات دنیایی، اهمیت زندگی اخروی و نیز توجه به خداوند بلند مرتبه، ازلی و ابدی بودن او و نام‌ها و صفات علیای اوست و بر روی سنگ‌ها حكاكی می‌شود، یا با خط خوش بر روی دیوار مزار نوشته می‌شود، بهره چندانی برای صاحبان گورها ندارد. جز این كه فضای مقبره و روی سنگ‌ها با آیه‌ای از قرآن و خط‌های زیبا، آراسته می‌گردد.

این گونه می‌توان گفت كه بهره بیشتر و بهتر، نصیب كسانی می‌شود كه در كنار این قبرها حضور یافته و به زیارت اهل قبور می‌آیند، آنها با خواندن این آیه‌های قرآنی و نوشته‌های آموزنده و نورانی پند می‌گیرند و زندگی بهتری را در راستای رسیدن به زندگی برتر آخرتی ترسیم می‌نمایند.

در سده گذشته، در ایران نوشته های بسیاری از سنگ قبرها را با جمله‌های قرآنی آغاز می كرده‌اند. در متن نوشته‌ها و نیز در حاشیه آن نیز افزون بر بسم الله الرحمن الرحیم، آیة الكرسی و آیاتی از سوره یاسین و آیات دیگر را نقش می كردند.

افزون بر نوشته های روی سنگ قبرها، نقاشی‌ها و نقش‌هایی نیز بر روی آنها حكاكی شده است. از جمله این نقوش، نمادهای مذهبی چون مهر نماز، تسبیح، قرآن و رحل آن و … است.

بخشی از این مزارنوشته‌های قرآنی را پیش دید خوانندگان گرامی قرار می‌دهیم:

1. كُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ؛  هر چه بر روی زمین قرار دارد، فانی شونده است. (سوره الرحمن، آیه 26)

این آیه شریفه كه بیانگر فناپذیری همه موجودات روی زمین است، تذكر دهنده‌ای است كه به انسان این چنین سفارش می‌كند: ای كسی كه بر مراز و قبر مرده‌ای حاضر شده‌ای، مبادا فكر كنی كه حیات جاودان داری و نخواهی مرد، تو نیز مانند همین صاحب قبری كه در كنارش ایستاده‌ای، روزی از دنیا رخت برمی‌بندی. این ایه شریفه گاه به تنهایی و گاه، با آیه پس از آن و یبقی وجه ربك ذو الجلال والاكرام؛ و ذات با شكوه و ارجمند پروردگارت باقی خواهد ماند؛ بر روی سنگ قبرها حك می‌شود.

2. تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ كُلُّ شَیْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ؛ جز با خدای یکتا خدای دیگری را مخوان هیچ خدایی جز او نیست هر چیزی نابود شدنی است مگر ذات او فرمان، فرمان اوست و همه به او بازگردانیده شوید (سوره قصص، آیه 88)

آری! به راستی هه چیز فانی شدنی است و روزی اجلش فرا می‌رسد كه نه لحظه‌ای پیش و نه لحظه‌ای پس می‌افتد. همه چیز از بین می‌رود، جز ذات الهی كه ماندگاری ویژه ذات او است.

مؤمنان باید همواره به این آیه و آیاتی مانند آن توجه كنند و از این راه متذكر شوند و دیگران را نیز به این موعظه قرآنی پند دهند تا سرای باقی را بر سرای فانی برگزینند.

یكی از راه‌های تذكر به دیگران، نوشتن این آیه بر سنگ مزارها است كه گاه با جمله بعدی این آیه له الحكم و الیه ترجعون؛ فرمان از آن اوست و به سوی او بازگردانیده می شوید؛ همراه گشته و خواننده و زائر قبور را وا می‌دارد كه به فانی بودن خود و باقی بودن خدا بیندیشد.

3. إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیْهِ رَاجِعونَ ؛ ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم .(سوره بقره،آیه 156)

زندگی بشری، هدیه‌ای است كه آغازش از خدا و پایانش نیز به اراده اوست. اینكه انسان خود را ذره‌ای جدا از گذشته و اینده بداند و بر این اساس، به قانونی پایبند نباشد، از بدترین حالت‌هایی است كه ممكن است برای او در زندگی به وجود بیاید. یادآوری این نكته كه همه از خداییم و به سوی او بازخواهیم گشت، از مهمترین اصولی است كه زندگی انسان را هدفمند و معنادار و انسان را به حركت در این مسیر تشویق می‌كند و برمی‌انگیزد و حضور در قبرستان، خود تذكری بر این نكته اساسی می‌باشد. كسی كه به زیارت اهل قبور و فاتحه خوانی برای مردگان می‌رود، با دیدن كسانی كه پیش از وی زندگی را بدرود گفته‌اند، به پایان زندگی خود نیز می‌اندیشد و با توجه به مبدأ و معاد، نظامی صحیح را برای زندگی دنیوی خود ترسیم می‌كند.

4.وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَ كَفَى بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِیرًا ؛ و بر آن زنده ای که نمی میرد توکل کن و به ستایش او تسبیح گوی و او خود برای آگاهی از گناهان بندگانش کافی است (سوره فرقان، آیه 58)

یكی از جمله‌هایی كه بیشترین كاربرد را در مزار نوشته‌های قرآنی دارد، جمله شریفه الحی الذی لایموت؛ است كه در قرآن آمده و در مزارنوشته‌ها با افزودن «هو» به اول آن به چشم خورد. این آیه شریفه بیانگر آن است كه تنها خداوند زنده حقیقی است و زندگی‌اش پایدار می‌باشد و هیچ گاه مرگ و نابودی بر او وارد نمی‌آید. خواننده این جمله با برداشت مفهوم در یافتی از آن، در می‌یابد كه همه كس و همه چیز پایان پذیر است و مرگ او را می‌رباید، جز ذات لایزال الهی كه زنده و جاوید است.

5. كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَمَن زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ و َما الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلاَّ مَتَاعُ الْغُرُورِ؛ همه کس مرگ را می چشد، و به تحقیق در روز قیامت مزد اعمال شما را، به کمال خواهند داد و هر کس را از آتش دور سازند و به بهشت درآورند به پیروزی رسیده است و این زندگی دنیا جز متاعی فریبنده نیست.(سوره آل عمران، آیه 185)

یكی از زیباترین و تأثیرگزارترین جملاتی كه در قرآن كریم درباره مرگ آمده است و در گفته‌ها و نوشته‌ها هم فراوان بكار می‌رود، این است كه هر نفسی مرگ را می‌چشد. مزه طعم مرگ اولین چیزی است كه با دیدن و شنیدن این آیه به ذهن خطور می‌كند. آری! طعم و مزه مرگ برای همگان یكسان ‌نیست، طعم مرگ برای آنان كه نیك زیسته‌اند، شیرین است و تحمل تلخی طعم مرگ در كام آنان كه در دنیا بد زندگی كرده‌اند، سخت و دردناك است. پس چه نیكوست كه آن گونه زندگی كنیم كه طعم مرگ در كام ما شیرین باشد.

در آخر باید توجه داشت كه این رسم قرآنی ـ ایرانی زمانی در جامعه ما رواج داشت كه بناها و سازه‌هایی كه روی قبور مؤمنان ساخته شد، بلند بوده و یا سنگ‌ها به صورت عمودی روی قبر نصب می‌شده است. بنابراین، احتمال زیرپا قرار گرفتن و بی‌حرمتی به آیات قرآن كمتر بود. اما امروزه كه در اكثر گورستان‌ها، طرح هم‌سطح‌سازی قبرها اجرا شده و از ساختن قبرهای بلند و حجم‌دار پرهیز می‌كنند، باید برای جلوگیری از بی‌حرمتی به قرآن از نگارش آیات قرآنی روی سنگ قبرها خودداری نمود.