تبیان، دستیار زندگی
تولید مثل، که از اولویت‌های اصلی سازمان بهداشت جهانی (WHO) است، اساس بقای انسان است. عوامل زیادی وجود دارند که می‌توانند پتانسیل تولید مثلی را کاهش دهند و یا کاملاُ از میان ببرند و سبب ناباروری شوند.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

باروری و ناباروری

Fertility & intertility

تولید مثل، که از اولویت‌های اصلی سازمان بهداشت جهانی (WHO) است، اساس بقای انسان است. عوامل زیادی وجود دارند که می‌توانند پتانسیل تولید مثلی را کاهش دهند و یا کاملاُ از میان ببرند و سبب ناباروری شوند.

باروری و ناباروری

ناباروری به صورت؛ ناتوانی زوج در باردار شدن پس از یک سال رابطه جنسی بدون اقدامات جلوگیری کننده تعریف می‌شود. در حدود 40 درصد موارد ناباروری مربوط به زن، 30 درصد موارد مربوط به مرد  و در 20 درصد موارد مربوط به هر دو است. در 10 درصد موارد هم علت ناباروی مشخص نیست به عبارت دیگر نتایج آزمایشات زوج مشکلی را نشان نمی‌دهد. در این مورد اخیر احتمال اینکه هر یک از همسران پس از جدایی در ازدواج دیگر توان باروری داشته باشند وجود دارد.

در این مبحث به صورت خلاصه به بیان دلایل ناباروری در زنان و مردان، روش‌های تشخیص و درمان می‌پردازیم. و در پایان راهکارهایی برای پیشگیری از ناباروری ارائه می‌شود.

دلایل ناباروری در مردان

دلایل ناباروری در مردان ممکن است مربوط به خود سلول‌های جنسی، اختلالات آناتومی، اختلالات هورمونی و یا ناهنجاری‌های ژنتیکی باشد.

1. اختلالات مربوط به اسپرم

90درصد ناباروری‌های مردان به سبب کاهش تعداد اسپرم( اولیگواسپرمی )، شکل غیر طبیعی اسپرم ( تراتواسپرمی )  و یا اختلال در قدرت حرکتی اسپرم (آستنواسپرمی ) باشد.

اختلال اولیگواسپرمی به حالتی اطلاق می‌شود که  تعداد اسپرم کمتر از 20 میلیون در هر میلی لیتر مایع سیمن باشد. در این حالت فرد نابارور است. همچنین برای آنکه اسپرم بتواند فالوپ را شنا کند و به تخم برسد تا آن را بارور کند لازم است قدرت حرکتی مناسبی داشته باشد. اگر 60درصد اسپرم‌ها قدرت حرکتی نرمال داشته باشند حداقل میانگین کیفیت را دارند. اختلال آستنواسپرمی که در آن کمتر از 40درصد اسپرم‌ها قادر به حرکت با سرعت مناسب در جهت مستقیم هستند یک اختلال ناباروری است. اختلال تراتواسپرمی که اختلالات موفولوژیکی اسپرم است از دیگر دلایل ناباروری مرتبط با نقص اسپرم است.

2. اختلالات آناتومی

• اختلال عملکرد عضلات مثانه که می‌تواند ناشی از جراحی مثانه یا پروستات، آسیب دیدگی انتهای نخاع، بیماری‌هایی نظیر دیابت یا اکروزیس باشد. همچنین مصرف داروهای آرامبخش، داروهای مخدر، آنتی سایکوتیک‌ها و داروهای فشار خون می‌تواند به صورت موقت سبب اختلال عضلات مثانه شود.

• مسدود بودن مجاری اپیدیدیم و دفران که ممکن است در اثر التهاب یا عفونت باشد.

• اختلالات مادرزادی بیضه‌ها نظیر کریپتوکیدیسم و هایپوسپدیا.

ناباروری مردان

3. اختلالات هورمونی

به طور کلی توان باروری چه در مردان و چه در زنان تحت کنترل هورمون‌های محور هیپوتالاموس-هیپوفیز می‌باشد. هورمون آزاد کننده‌ی گناد و تروپین (GnRH) از هیپوتالاموس ترشح می‌شود و با اثر بر روی هیپوفیز تولید و آزاد شدن هورمون‌های LH و FSH را تحریک می‌ِکند. FSH تولید اسپرم در لوله‌های اسپرم ساز و LH تولید هورمون تستسترون توسط سلول‌های لیدیگ را تحریک می‌کنند. اختلال در تولید و ترشح این هورمون‌ها که ممکن است در اثر وجود تومور در محور هیپوتالاموس– هیپوفیز، رادیوتراپی و مصرف برخی داروهای تقویتی در ورزشکاران باشد بر میزان تولید و کیفیت اسپرم ها اثر می‌گذارد.

از عواملی که سبب ناباروری در مردان می‌شود می‌توان موارد زیر را  برشمرد:

• بیماری‌های مقاربتی نظیر عفونت به باکتری سوزاک می‌تواند سبب ناباروری در هر دو جنس شود. چنین عفونت‌های می‌تواند سبب آسیب دیدن و مسدود شدن مسیر حرکت اسپرم شود.

• سن؛ با افزایش سن تعداد اسپرم‌ها و کیفیت آنها ممکن است کاهش یابد.

• تنش‌های جسمی، ذهنی و استرس‌های عاطفی می‌تواند تعداد اسپرم‌ها را به طور موقت کم کند، که ممکن است ناشی از تغییر در سطوح هورمون‌های جنسی باشد.

• مصرف مواد مخدر، نوشیدن زیاد الکل و سیگار کشیدن از جمله عاداتی است که سبب کاهش تعداد و  قدرت حرکت اسپرم‌ها می‌شوند.

• در معرض قرار گرفتن طولانی مدت با عناصر سنگین (نظیر سرب، کادمیوم، آرسنیک) و سموم شیمیایی به ویژه علف‌کش‌ها و آفت‌کش‌ها  و میدان‌های قوی الکترومغناطیسی می‌تواند کیفیت و تعداد اسپرم‌ها را کاهش دهد.

• بیماری‌هایی نظیر دیابت، ایدز، حملات قلبی، نقص کلیه و کبد، سندرم کوشین و آنمی ممکن است روی باروری مردان اثر گذارد. همچنین در سرطان بیضه عموماً تولید اسپرم وجود ندارد. در مورد سایر سرطان‌ها روش‌های درمانی نظیر شیمی درمان و رادیودرمانی می‌تواند سبب کاهش قابل توجه کیفیت و تعداد اسپرم و حتی تخریب اندام‌ها و غدد تولید مثلی گردد.

باروری و ناباروری

دلایل ناباروری در زنان

1. اختلال در تخمک گذاری

25درصد موارد ناباروری در زنان به دلیل اختلال تخمک گذاری است، که می‌تواند ناشی از عدم تعادل هورمون‌های FSH و LH آسیب دیدگی یا تومور در محور هیپوتالاموس- هیپوفیز و یا پایین بودن بیش از انداز‌ه‌ی وزن بدن، همچنین اختلالات هورمون‌های تیروئیدی، دیابت، سندرم پلی کیستیک تخمدانی (PCOS)، نارسی تخمدانی و سندرم کوشینگ باشد.

2. اختلال در مجرای تناسلی

انسداد یا تخریب لوله‌ی فالوپ، آندومتریوز که 13درصد موارد ناباروری را تشکیل می‌دهد و ناشی از رشد غیر طبیعی دیواره‌ی داخلی رحم ( آندومتر) به درون محوطه‌ی شکم است، چسبندگی مجرا که ممکن است در اثر عفونت‌های تناسل ایجاد شود همچنین حاملگی‌های خارج رحمی و آسیب‌های ناشی از جراحی می‌تواند از دلایل اختلالات مجرایی باشد.

3. اختلال در رحم و گردن رحم

این دسته از اختلالات می‌تواند از تومورهای رحمی، فیبروئیدهای رحمی، ترشحات بیش‌ از اندازه‌ی گردن رحم که ممکن است در اثر عفونت‌های تناسلی یا ابتلا به بیماری‌های مقاربتی باشد، زخم در دیواره‌ی رحم و گردن رحم ناشی شود.

در مواردی از ناباروری‌ها سدهای ایمنی مانع از رسیدن اسپرم به تخمک می‌شود.

چگونگی تشخیص ناباروری

در اولین مرحله‌ی تشخیص بالینی علت ناباروری، سیکل قاعدگی همسر و سوابق پزشکی زوج بررسی می‌شود و مواردی از قبیل جراحی، سابقه‌ی بیماری‌های مقاربتی و عفونت‌های تناسلی، بیمار‌های هورمونی، احتمال قرارگیری در معرض سموم، آلودگی‌های رادیوکتیو، فلزات سنگین، میدان‌های قوی الکترومغناطیسی مورد توجه قرار می‌گیرد.

مرحله‌ی دوم معاینه‌ی آناتومی برای حصول اطمینان از طبیعی بودن مجاری تناسل، تخمدان‌ها و رحم است. مرحله‌ی بعدی تست‌های هورمونی از زوج و همچنین آنالیز مایع سیمن برای شمارش تعداد اسپرم‌ها و بررسی شکل، اندازه و کیفیت آنها است.

تشخیص ناباروری

روش‌های درمان ناباروری

انتخاب روش درمانی بستگی به نوع ناباروری، سن زوج و مدت زمان بروز مشکل دارد. به طور کلی روش‌های درمان ناباروری سه گروه می‌باشد:

1. اولین مسیر درمانی به ویژه در مواردی که  ناباروری ناشی از اختلال در تخمک‌ گذاری است، درمان‌های دارویی است که عموماً دربرگیرنده‌ی درمان‌های هومونی‌ اند.

2. تزریق درون رحمی اسپرم؛  IUI – در این روش اسپرم‌ها را مستقیماً به رحم تزریق می‌کنند.

3. جراحی – در مواردی که عامل ناباروری انسداد مجاری و فالوپ، تومور، فیبروئید رحمی، پلی‌کیستیک و اندومتریوز باشد.

4. تکنولوژی تولید مثل؛ Assisted Reproduction Technology ; ART – این فناوری‌ها شامل اهدای تخمک و جنین، IVF ( لقاح خارج رحمی ) و ICSI ( تزریق درون سیتوپلاسمی اسپرم ) است.

حفظ باروری و پیشگیری از ناباروری

• بیماری‌های مقاربتی و عفونت‌های تناسلی از دلایل مسبب ناباروری است بنابراین به عنوان اولین راهکار برای  پیشگیری از ناباروری، ارتقای بهداشت جنسی و پرهیز از رفتارهای پرخطرکمک کننده خواهد بود.

• جلوگیری از ابتلا به بیماری ویروسی اوریون با تزریق به موقع واکسن به کودکان پسر از عقیمی ناشی از اوریون در آنها جلوگیری می‌کند.

• استفاده از برخی روش‌های جلوگیری از بارداری نظیر IUD احتمال ابتلا به عفونت‌های لگنی – رحمی را افزایش می‌دهد که می‌تواند موجب ناباروری شود.

• رژیم غذایی سالم، ارتقای کیفیت زندگی و داشتن وزن مناسب احتمال ابتلا به ناباروری را کاهش می‌دهد.

• از جمله روش‌هایی که برای حفظ باروری به ویژه در بیماران سرطانی در حال درمان انجام می‌شود ذخیره‌ی گامت‌ها و یا خارج کردن دستگاه تناسلی و نگهداری آنها در حالت انجماد است. به این ترتیب از آسیب دیدن دستگاه تولید مثلی در دوره‌ی درمانی جلوگیری می‌شود سپس بعد از اتمام طول مدت نابودسازی سلول‌های سرطانی اندام‌های ذخیره شده به فرد بازگردانده می‌شود.

نویسنده: سمانه سادات عنایتی

تنظیم برای تبیان: محسن مرادی