چرا مراجع چهارشنبه سوری را حرام کردند؟

چند روزی به چهارشنبه پر سر و صدا و جنجالی آخر سال نمانده است و چیزی که در وب سایتها و پایگاه‌های خبری بسیار به چشم می‌خورد، استفتاآتی است که از مراجع معظم تقلید و عالمان دین، پیرامون چهارشنبه سوری منتشر شده است.

در این مقال، همّ ما بیان آن فتاوا و تحلیل و بررسی آنها برای تبیین علت صدور و مصادیق آن است.

چهارشبنه سوری، جشنی است که آن را منسوب به ایران قدیم می‌دانند و آن که دقت در آن نشان می‌دهد که چیزی فراتر از یک جشن بوده بلکه فرهنگی است که معتَقَداتی نیز همراه دارد. از این رو می‌توان آن را از دو جنبه تحلیل کرد:

وقتی خوب به قضیه نگریسته می‌شود این جشن فراتر از ترقه و آتش است بلکه اعتقاد به یک بسته فرهنگی است که می‌توان اهم آن را چنین برشمرد:

پیامبر اکرم که بنیان گذار نظم نوین و متکامل تعالی بشر است تمام تلاش خود را برای تغییر همین ملاکها و ذائقه‌ها به کار برده است. ایشان و خاندان پاکش جانفشانی کرده‌اند تا شعور جامعه ترقی یافته و عقل جایگاه خود را از تقلیدها و تبعیتها و تعصبها بازپس گیرد.

ابتدا به بررسی بسته‌ی فرهنگی این جشن می‌پردازیم:

شاید قدیم‌ترها که رسانه‌ها کمتر بود و تهاجم های فرهنگی به این شکل سازمان نیافته بود چندان نیازی به تحلیل این ماجرا نبود هر چند در آن زمان نیز حکم قضیه همین بود که امروز هست. اما آنچه ما امروز با آن مواجهیم، شیوه‌های نرم تهاجم است که به صورت های مخملین ظهور می‌کنند تا مقبولیت یابند، که یکی از این شیوه‌ها، مخملِ "فرهنگ ملی" است!

سیاست گزاران و مهندسان تهاجم در پوشش این عنوان هر روز سعی در تخریب باورهای دینی و دور کردن مردم، بخصوص جوانان از دین و فراتر از آن، از تعقل داشته و جامعه را به سوی خرافات پیش می‌برند. اما خرد جمعی و عقل فعال جامعه باید به این سوال ها پاسخ دهد:

داستان زنده به گور کردن دختران در میان اعراب جاهلی بر هیچ کس پوشیده نیست. اما آیا کسی در میان اقوام عرب پیدا می‌شود که آن را به عنوان یک میراث فرهنگی و یک سنت باستانی بستاید و زنده‌اش کند؟

قبح این سنت چنان واضح است که کسی در پاسخ آن تردیدی ندارد و حتی عرب ها شاید از اینکه اجدادشان چنین کاری انجام می‌دادند شرمسار باشند. ولی گاهی، زشتی یک مساله با بزرگ نمایی زیبایی‌های ظاهری، پوشیده شده، مغفول می‌ماند. تا آنجا که عقلای قوم نیز فریفته‌ی خط و خال می‌شوند.

ماجرای سنت چهارشنبه سوری از این دست است، که مافیای تهاجم به پتانسیل آن پی برده و چند سالی است که بدان دست یاخته است.

از مردم فهیم، از کاربران فرهیخته سایتِ محترمِ تبیان، از دانش آموزان و دانشجویان که قائل به ربط و منطق و استدلالند، سوال می‌کنیم:

و من سوالی دیگر مطرح می‌کنم: اگر کسی بگوید پدران من برای خوش بختی سرشان را به سنگ می‌زدند، آیا باید اعتقاد داشت که چون آنها به چنین چیزی معتقد بودند و عمل می‌کردند پس درست است؟ و باید آن را زنده نگه داشت و از آن حاجت طلبید؟

آنکه به دنبال زنده کردن این سنت هاست، یا سناریو پرداز تهاجم است که به دنبال تخریب باورهای صحیح و منحرف کردن جامعه از تعقل است و یا ملی‌گرایی است که ندانسته آب به آسیاب دشمن می‌ریزد. اینجاست که وظیفه خطیر متولیان فرهنگی و رسانه‌های جمعی هویدا می‌شود که باید بکوشند بی تحقیق دست به کار نشوند و عمال منویات دشمنان نگردند.

اکنون خوب است به سوال هایی که از خرد جمعی پرسیدیم پاسخ دهیم و شاید بهتر باشد این گونه بگویم که پاسخ های خود را به عقل فعال جامعه عرضه کنیم تا مورد قضاوت واقع شود:

پیامبر اکرم که بنیان گذار نظم نوین و متکامل تعالی بشر است تمام تلاش خود را برای تغییر همین ملاک ها و ذائقه‌ها به کار برده است. ایشان و خاندان پاکش جانفشانی کرده‌اند تا شعور جامعه ترقی یافته و عقل جایگاه خود را از تقلیدها و تبعیت ها و تعصب ها بازپس گیرد. (در ادامه، تبیین این مطلب را از استاد مطهری خواهید خواند)

آنچه آمد یک سوی قضیه بود. اما تحلیل تاریخی این سنت نیز آن را مخدوش نشان می‌دهد. بر خلاف آنچه بر سر زبانها نهاده‌اند که جشن چهارشنبه یک سنت هزارساله ایرانیِ اصیل است، دکتر کورش نیکنام، پژوهشگر آداب و سنن ایران باستان، که خود نیز به آیین زرتشت است، عقیده دارد که چهارشنبه سوری هیچ ارتباطی با ایران باستان و زرتشتیان ندارد و شکل گیری این مراسم را به دوران بعد از اسلام و بعد از حمله عربها به ایران می‌داند. او می‌گوید:

با توجه به این بیانات، می‌توان چند نکته را مورد توجه قرار داد:

لازم به ذکر است که از دیدگاه اسلامی، ایام هیچ نحوستی ندارند و خوب و بد همه از افعال آدمی است. و نحوستی که به چهارشنبه نسبت داده می‌شود مربوط به فرهنگ اقوام عرب بوده نه فرهنگ اسلام عزیز. این آموزه را در روایات اهل بیت فراوان داریم:

حسن به مسعود مى‏گوید: به محضر مولایم حضرت ابوالحسن الهادى علیه‏السلام رسیدم. در آن روز چند حادثه ناگوار و تلخ برایم رخ داده بود؛ انگشتم زخمى شده و شانه‏ام در اثر تصادف با اسب سوارى صدمه دیده و در یك نزاع غیر مترقبه لباسهایم پاره شده بود. به این خاطر، با ناراحتى تمام در حضور آن گرامى گفتم: عجب روز شومى برایم بود! خدا شرّ این روز را از من باز دارد! امام هادى علیه‏السلام فرمود: اى حسن! این [چه سخنى است كه مى‏گویى] با این كه تو با ما هستى، گناهت را به گردن بى‏گناهى مى‏اندازى! [روزگار چه گناهى دارد!]»

اما تحلیل چگونگی برگزاری جشن چهارشنبه

آنچه امروز با آن مواجهیم، آسیب های اجتماعی، اقتصادی است که در پی شیوه برگزاری این جشن ها گریبانگیر جامعه شده است که بی شک در راستای اهداف دشمنان و مهاجمان بوده که به دست خود به دامن خویش می‌زنیم.

ضررهای مالی و جانی آن با گزارشاتی که در این ایام از سوی رسانه‌ها ارائه می‌شود بر همگان آشکار است و اصلا نیاز به گزارش ندارد که همه لااقل هراس ترکیدن ترقه‌‌های مهیب را به جان چشیده‌اند. این بخش به دلیل وضوح و ملموس بودن نیازی به اطاله‌ی کلام ندارد.

و اکنون بیان و تحلیل فتاوای فقهی:

هر کاری که از انسان سر می‌زند، از نظر فقهی یکی از پنج صورت را دارد:

اما ملاک تشخیص نفع ها و ضررها، شرع مقدس اسلام و بعد از آن عقل سلیم است و علت ترتب عقل بر شرع کوتاه قدی آن در تشخیص تمام مصالح و مفاسد است. کار فقیه که ما آن را با نام مجتهد یا مرجع تقلید نیز می‌شناسیم استخراج همین ملاکها از منابع آن یعنی کتاب خداوند تبارک و تعالی و فرموده‌های مفسران آن یعنی احادیث پیامبر اکرم و اهل بیت مکرم ایشان است.

با دست‌یابی به این ملاکها و قوانین، تشخیص موضوعات و مصادیق آنها بسیار ساده بوده و هر کسی می‌تواند آن کلیات را در موضوعات جزئی روزمره و جدید تطبیق داده و حکم آن را استخراج کند. از این روست که گفته می‌شود کار فقیه استخراج احکام کلی است و تشخیص مصادیق و تطبیق احکام بر موضوعات بر عهده خود مکلفین است.

حال احکام کلی درباره موضوع صحبت ما:

تمام این عناوین منع عقلی و شرعی دارد و منظور از منع شرعی همان حرمت است. بنابر این وقتی در این باره از مراجع سوال می‌شود آنان نیز حکم به حرمت می‌دهند. اما حتی بدون پرسش از ایشان نیز حکم این امور مشخص بود و  افرادی که می‌خواهند دست به این کارها بزنند، اگر به عمل خود و حکم آن توجه داشته باشند خواهند فهمید که مصداق کار ناشایست و حرام است.

نظر فقها و مراجع معظم:⁵

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای؛

نظر جنابعالى درباره چهارشنبه سورى چیست؟ جواب: علاوه بر آنکه هیچ مبناى شرعى ندارد، مستلزم ضرر و فساد زیادى است که مناسب است از آنها اجتناب شود.

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی: منفعت حاصل از خرید و فروش مواد محترقه حرام است.

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی با تأکید بر اینکه چهارشنبه سوری یک مراسم خرافی برگرفته از آیین غلط گذشتگان است و در فرهنگ اسلامی هیچ جایگاهی ندارد، یادآور شد: باید سنت هایی چون دید و بازدید، صله رحم، کمک به دیگران ترویج شود و نباید تسلیم سنت های خرافی گذشتگان شویم. خرید و فروش، حمل و نقل مواد محترقه که به منجر به ایجاد حادثه و مصدوم شدن دیگران می‌شود جایز نبوده و منفعت حاصل از آن نیز حرام است.

آیت‌الله العظمی بهجت (ره) : این کارها مشروعیت ندارد.

آیت‌الله العظمی سیستانی: اموری که به جامعه ضرر می‌زند و موجب ایذاء مردم است مانند استعمال ترقه و خرید و فروش آن جایز نیست.

آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی (ره) : در فرض مزبور که دارای خطرات جانی و مالی است و موجب اذیت و آزار دیگران است و مخالف مقررات و قانون و نظم جامعه است جایز نیست.

آیت‌الله العظمی میرزا جواد تبریزی(ره): هیچ یک از این امور، رجحان شرعی ندارد و تشویق مردم به این مورد تشویق به دنیا و غافل کردن از آخرت است و این که تصور می‌کنند این امور مردم را به حفظ وطن و عزت وا می‌دارد، تصوری باطل است. آنچه مردم را به عزت می‌رساند و به حفظ وطن وا می‌دارد ایمان است و بس.

آیت‌الله علوی‌ گرگانی: چهارشنبه سوری یكی از سنت‌های غلط است كه از لحاظ عقلی و شرعی هیچگونه جایگاهی ندارد و از رسوم جاهلیت است و لذا لازم است كه مؤمنین از برپایی اینگونه برنامه‌ها اجتناب كنند. مخصوصاً اگر مشتمل بر محرمات باشد و در صورتی كه موجب وحشت مردم و زیان و ضرر شود، ضمانت هم دارد.

حضرت آیت‌الله صافی گلپایگانی: استفتاء جمعی از مردم در خصوص استفاده از مواد محترقه در ایام نوروز: چنانچه این مواد موجب آزار مردم باشد، حرمت آن شدیدتر است و مراسم چهارشنبه سوری از این قبیل است و چون استفاده از این مواد،از مصادیق لهو و اسراف است ،جایز نمی باشد.

وی همچنین در پاسخ به استفتائی در خصوص شركت در مجالس صوفیان و مدعیان عرفان ، بیان داشته است كه افكار آنها انحرافی است و شركت در مجالس آنان حرام و ترویج باطل است.

نظر علما و دانشمندان درباره حرمت پرداختن به خرافات:

آیت الله سبحانی در گفتگو با خبرگزاری مهر:

استاد شهید مطهری

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی

1- از پایگاه www.koodakan.org

2. بحارالانوار، ج 56، ص 2.

3- مکارم الاخلاق علامه طبرسی

4- همان

5- از پایگاه‌های دفاتر مراجع معظم و سایت عرفان

6- از پایگاه خبرگزاری مهر

7- مسائل جدید از دیدگاه علماء و مراجع، ج4 صص 179-180 به نقل از نشریه نصیحت ص 490

8- مسائل جدید از دیدگاه علماء و مراجع تقلید ج 4 صص 177 - 179.