تغذیه و فضانوردی (1)
از آنجا که دولت ها برای سفرهای فضایی مخارج بسیاری زیادی متحمل می شوند، طبیعی است در تهیه و تامین مواد غذایی نیز نهایت کوشش را مبذول خواهند داشت، اما شرایط، محدودیت ها و تغییراتی که فضا بر بدن انسان تحمیل می کند باعث تغییرات ناخواسته در برنامه غذایی، متابولیسم مواد غذایی و سطح مواد مغذی در بدن می شود.
اولین سفر فضایی در سال 1961 با پرواز یوری گاگارین، فضانورد روسی، به فضا شروع شد و از همان زمان تامین نیازهای غذایی از دغدغههای سفر بود.
گرچه این موضوع برای سفرهای کمتر از یک ماه خیلی مشکل آفرین نبود، ولی با طولانی تر شدن سفرهای فضایی تاثیرات شدیدتر محیط فضا بر بدن، این موضوع اهمیت بیشتری پیدا کرد، به گونه ای که برای سفر به مریخ یکی از بزرگ ترین دغدغه ها، تامین غذا برای فضانوردان است. بد نیست بدانیم که سفر به مریخ حدود سی ماه طول می کشد و یک فضانورد روزانه حدود 600 گرم غذا نیاز دارد و هزینه حمل هر کیلو بار به مریخ حدود 11000 دلار می باشد!
در نهایت چنان چه انسان بخواهد سفرهای چندین ساله به اعماق فضا داشته باشد، چاره ای جز تولید غذا در فضا نخواهد داشت. به این ترتیب، یک اکوسیستم کوچک باید در محیط سفینه فضایی تشکیل شود و همه مواد مانند زمین و ... وارد یک چرخه شوند؛ یعنی همه مواد بارها و بارها مورد استفاده قرار گیرند؛ در این صورت فقط چندین کیلو مواد اولیه تا بی نهایت انسان را پیش خواهد برد. ولی در حال حاضر نه علم انسان برای ساخت چنین اکوسیستمی کافی است و نه فضای فیزیکی سفینه ها.
البته طرح های فرضی دیگری همچون بردن انسان به حالتی همانند خواب زمستانی برخی جانوران نیز مطرح بوده و هست، ولی آن هم نه علمی است و نه عملی و حتی روی زمین هم تجربه نشده است.
تامین غذا در فضا
در اولین سفرهای فضایی، غذا را به صورت خالص، بدون فیبر و به صورت خمیر دندان به فضانوردان می دادند، ولی خیلی زود معلوم شد این نوع تغذیه مخصوصاً در سفرهای طولانی برای فضانوردان به شدت آزاردهنده و غیرقابل قبول است و فقط مغذی بودن کافی نیست، بلکه عوامل متعددی از جمله موارد زیر باید در تغذیه و غذای فضانوردان مدنظر قرار گیرد:
1- کم حجم و سبک باشد.
2- ماندگاری بسیار بالایی داشته باشد.
3- خوش رنگ، خوش بو و خوش مزه باشد.
4- به گونه ای باشد که بشود آن را با قاشق یا کارد و چنگال خورد.
5- ذرات پراکنده در فضا ایجاد نکند.
6- تغییرات تحمیل شده به بدن را کاهش دهد یا حداقل تشدید نکند.
تامین غذایی با این مشخصات کار چندان سادهای نیست و در حال حاضر ابتدا فضانوردان لیست غذاها و نوشیدنی های مورد علاقه خود را روی زمین به تهیه کنندگان غذا در فضا ارائه می کنند و از روی این لیست غذاها با فرم های زیر برای سفرهای فضایی آماده می شوند:
1- غذاهایی که با حرارت بالا ماندگاری آن ها را افزایش می دهند، مثل غذاهای کنسرو شده و ... (Thermostabilized foods).
2- لقمه های آماده خوردن، این ها غذاهای خشک یا نیمه خشک ماندگاری زیادی دارند و به راحتی در دهان خیس می خورند و آماده خوردن هستند.
3- غذاهای خشک شده در محیط سرد که قابل آب گیری مجدد هستند (Freeze dried rehydratable foods). این نوع غذاها به دلیل ماندگاری زیاد و وزن سبک، بسیار مورد توجه هستند. انواع پودر سوپ ها، شیرخشک و ... از این نمونه اند.
4- غذاهایی که به طور طبیعی مناسب شرایط فضا هستند؛ مثل انواع مغزها، تخمه ها و...
5- اگر مقدور باشد توسط سفینه های باری میوه تازه هم به ندرت در اختیار فضانوردان قرار می گیرد.
حجم لازم از این غذاها طوری برای هر نفر تعیین می شود که کلیه نیازهای وی را تامین کند، ولی معمولاً فضانوردان حجم مشخص شده را مصرف نمی کنند که یکی از دلایل آن مشکل غذا خوردن به خاطر عدم جاذبه می باشد.
در ادامه ی مطلب راجع به مشکلاتی که نیازهای غذایی فضانوردان را تحت تاثیر قرار می دهند، توضیحاتی ارائه خواهیم داد.
دکتر محمدحسن انتظاری - مدیر گروه تغذیه
و معاون آموزشی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
