هم پیمان با نیکی،پیکار با بدی

علی دهباشی: در این مقاله به چه دوره ای از تاریخ ایران پرداخته اید؟

دکتر ژاله آموزگار: این مجموعه کتاب راهنمایی است از تاریخ ایران و هر یک از استادان به نسبت تخصص، نوشتن بخشی از آن را برعهده گرفتند. من در مقاله ی خود تاریخ و فرهنگ ایران پیش از اسلام را به طور مختصر بررسی کرده ام.

علی دهباشی: قصد دارید در مقاله ای اختصاصاً به شفاهی بودن تاریخ ایران بپردازید؟

دکتر ژاله آموزگار: در تمام مقاله هایم به شکلی به این موضوع اشاره کرده ام. موضوع تاریخ ایران و زبان فارسی اخیراً مورد حملات گوناگون قرار گرفته است. نداشتن تاریخ منسجم یا زبانی کامل برای بیان مسائل جدی و فلسفی از اتهاماتی است که به ما وارد می کنند من در یک سری از مقالاتم سعی کرده ام به رد این اتهامات بپردازم. ما هم تاریخ منسجم داشته ایم هم آن را در مواقع لازم ثبت کرده ایم و هم زبان ما زبان گویا و توانایی است. هرودوت زمانی که به نگارش تاریخ پرداخت ما کتیبه بیستون را که نماد تاریخ نگاری هم زمان است داشته ایم. هر زمان که در ایران نیاز به گفتن احساس شده، مطالب نوشته شده است. داریوش برای اثبات مشروعیت حکومت خود کتیبه بیستون را که یک شاهکار تاریخی است خلق کرد. داریوش در این اثر تاریخی، جغرافیایی زمان خود را شرح داده است؛ «تاریخ» جز این چه مفهومی می تواند داشته باشد؟! اما این درست است که پایه ادبیات کهن و نگارش های تاریخی ما بر سنت شفاهی استوار است. و یکی از دلایل آن اعتقاد به قداست کلام بوده است؛ کلام را امری خدایی می دانستند و نگارش را امری مردمی. در هند و یونان نیز این تفکر دیده می شود. در هند، در یک متن ودایی این مضمون که نباید واژگان را در نگارش زندانی کرد، به چشم می خورد. در یونان نیز ایلیاد هومر اثری شفاهی بوده و بعدها مکتوب شده است. من این مطالب را با جزئیات در مقاله ی « خط در اسطوره ها » بررسی کرده ام.

از سوی دیگر آثار مکتوب هم با تغییر حکومت ها دستخوش آسیب می شود. ضبط آثار مکتوب و حتی سنت شفاهی پشتوانه حکومتی یا دینی هم می خواهد، از این روست که کتیبه های حکومتی و آثار دینی بهتر دوام آورده اند و به دوره ی بعد انتقال یافته اند.

اما برای اثبات قدرت زبان ما در بیان مفاهیم مشکل و فلسفی، من به ترجمه ی متونی از کتاب دینکرد سوم و کتاب شکند گمانیک و زار (= گزارش کمان شکن) پرداخته ام و تکه تکه منتشر کرده ام. در این ترجمه ها از زبانی استفاده می کنم که بتوانم با خواننده ارتباط برقرار کنم. یعنی اعتقادی به نوشتن فارسی سره ندارم اگر در ترجمه هایم در بخش هایی از واژه های عربی رایج و جا افتاده در زبان فارسی استفاده کردم صورت پهلوی آن را حتماً در پانویس مطلب آورده ام. به عنوان مثل در برابر واژگان «کون» و «تکوین»، صورت پهلوی آنها را که «بَوِش» و «بَوِشن رَوِشنیگ» از فعل بودن هستند داده ام.

و به دنبال همین تلاش به ترجمه ی فصل به فصل کتاب گزارش گُمان شکن پرداخته ام و هر کدام را به صورت مقاله منتشر می کنم تا ثابت کنم زبان ما توانایی بیان هر گونه موضوع پیچیده و فلسفی را داشته است.

سیما سلطانی: اخیراً مقاله ای با نام «از شاهنامه تا خدای نامه » از دکتر خالقی مطلق خواندم. ایشان در انتهای مقاله در پیوستی، فهرستی از عناوین کتاب های پهلوی ارائه کرده اند که اکنون در دست ما نیستند این آثار به نوعی در هجوم های پی در پی تاریخی ما از بین رفته اند. آیا این آثار همان ادبیات مکتوب و یا بخشی از آن نبوده اند؟ آیا نمی توان بر این عقیده بود که آثار بسیاری چون خدای نامه پیش از ساسانیان نیز داشته ایم؟

دکتر ژاله آموزگار: جای هیچ شک و تردیدی در این موضوع وجود ندارد. برای تأیید گفته شما باید بگویم اوستایی که امروز در دست ماست، در دوره ی ساسانی مکتوب شده است. و تنها یک چهارم از آن فعلاً در دست ماست. در کتاب هشتم دین کرت نام همه ی بخش های اوستا آن روز ذکر شده که بسیاری از آنها اکنون در دست نیست و گواه آن است که بخش هایی از آن از بین رفته است. از طرف دیگر ما کتاب هایی به نام «اِوِن نامک» به معنای «آیین نامه» داشته ایم که امروز تنها یک نمونه از آن را در دست داریم. و این کتاب ها نشانه ای از این بوده اند که برای هر موضوعی در ایران آداب و رسومی وجود داشته است که مکتوبش می کردند.

مطالب مجموعه کتاب های دین کرت نیز مربوط به دوره ساسانیان است که به صورت فعلی پس از اسلام تدوین شده است. با شما موافقم این آثار وجود داشته اند اما از بین رفته اند.

شیوا مقانلو: اسطوره گیل گمش همواره جذابیت خاصی برای من داشته است. گیل گمش از اولین داستان های اسطوره ای است که مطرح می شود، این اسطوره به پرسش هایی چون نفس حیات ، آفرینش ، مرگ و سفرهای آخرت اشاره دارد که امروز نیز برای بشر مطرح است.

دکتر ژاله آموزگار: من نیز از این اثر لذت می برم. اخیراً نیز تفسیرهای جدیدتری از این اثر ارائه می دادند که اطلاعات جدیدتری را در دسترس ما می گذارد.

اساطیر ما نیز ویژگی هایی خود را دارند. انسان در اساطیر ایرانی با این هدف آفریده شد تا همکار و هم پیمان اهورامزدا باشد و با اهریمن مبارزه کند. اما در اسطوره گیل گمش دید دیگری وجود دارد؛ در آنجا جاودانگی از آن خدایان است و انسان تشویق به لذت بردن از زندگی می شود. البته تفکر هر قومی با اقلیم جغرافیایی آن قوم در ارتباط است. بین النهرین منطقه خوش آب و هوایی است و وضع جغرافیایی این اقلیم در وضع اجتماعی و باورهای آن تأثیر گذار بوده است.

نکته ی دیگر وجوه متفاوت خدایان فرهنگ ها با یکدیگر است. هر فرهنگ خدای خود را آنگونه تصویر می کند که مشخصه محیط خود او بوده است. در بین النهرین خدا خشمگین و رعب آور است چون خود حکام نیز برای مردم خود رعب آور بوده اند. اما اهوره مزدا هرگز ترسناک نیست و برعکس بسیار دوست داشتنی است.

از سوی دیگر باید اضافه کنم ما هرگز به خدایان خود تجسم نبخشیدیم و این موضوع هم به نفع ما بوده است و هم به ضرر ما، جای سربلندی است که هرگز اندیشه ای مقدس خود را با خاک و سنگ مجسم نکرده ایم اما از طرف دیگر جای افسوس است، چرا که اگر مجسم می کردیم می توانستیم چه شاهکارهایی خلق کنیم.

ادامه دارد ...

تهیه وتنظیم برای تبیان : زهره سمیعی – بخش ادبیات تبیان