تبیان، دستیار زندگی
سال 2009 میلادی از سوی اتحادیه جهانی نجوم (IAU) و سازمان علمی، فرهنگی و هنری ملل متحد (UNESCO) و با تایید مجمع عمومی سازمان ملل متحد به نام سال جهانی نجوم نامگذاری شده بود.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سال جهانی نجوم آمد و رفت

سال جهانی نجوم

سال 2009 میلادی از سوی اتحادیه جهانی نجوم (IAU) و سازمان علمی، فرهنگی و هنری ملل متحد (UNESCO) و با تایید مجمع عمومی سازمان ملل متحد به نام سال جهانی نجوم نامگذاری شده بود.

کشورهایی که به دعوت سازمان ملل پاسخ داده بودند، فعالیت متفاوتی را از خود نشان می‌دادند. بعضی از آن ها فقط نماینده‌ای را به این مجموعه معرفی کرده بودند تا هماهنگ‌کننده برنامه‌های آن ها در کشورهای خود باشند و برخی دیگر، فعالیت‌هایی حتی گسترده‌تر از فعالیت‌های دبیرخانه را در تقویم سالانه قرار داده بودند. در ایران هم نه تنها ریاست انجمن نجوم ایران نقش هماهنگ‌کننده ملی را در این برنامه پذیرفت که ستادی ملی اگرچه دیرهنگام برای برگزاری این سال تشکیل شد. در ضمن ده‌ها طرح برای این سال از سوی انجمن نجوم ایران و شاخه آماتوری آن و همچنین گروه‌ها و سازمان‌های دیگر به این ستاد معرفی شد که البته بیشتر آنها به بن‌بستی به نام بودجه برخورد کردند.

با وجود این، فعالیت‌های سالانه ایران در حوزه نجوم، امسال رنگ و بویی متناسب با سال جهانی نجوم گرفت. غیر از برنامه‌های مستقل گروه‌های نجوم آماتوری، سمینارها و کنفرانس‌های سالانه نجوم حرفه‌ای کشور که زیر نام سال جهانی نجوم برگزار شدند، برنامه‌های تقویم سالانه شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران نیز با جهت گیری این سال برگزار شد؛ برنامه‌هایی مانند رقابت‌ رصدی مسیه ایران، رقابت رصدی عبدالرحمن صوفی رازی، جشنواره ساعت‌های آفتابی، روز نجوم، روز فضا و باشگاه‌های نجوم ماهانه سراسر کشور. اگرچه این برنامه‌ها هر سال برگزار می‌شد، اما در نهایت باعث شد تقویم فعالیت‌های رسمی ایران در این سال رشد چشمگیری داشته باشد. در کنار این فعالیت‌ها، مشارکت ایرانیان در کل طرح‌های سال نیز اگر چه از حمایتی خاص برخوردار نبود ولی بسیار چشمگیر بود.

لوگوی صلح ستارگان
طرح‌های بین‌المللی ایرانیان

در میان طرح‌های ویژه سال جهانی نجوم دو‌ پروژه با محوریت منجمان ایرانی وجود داشت نخست طرحی به نام جهان در شب یا TWAN. بابک امین‌ تفرشی، روزنامه‌نگار علمی و عکاس باتجربه ایرانی آن را از پیش از شروع این سال آغاز کرده و از حمایت انجمن منجمان بدون مرز AWB نیز برخوردار بود. این طرح، گروهی از بهترین عکاس‌های نجومی جهان را گردهم آورد که قصد داشتند زیبایی‌های آسمان شب را در ترکیب با زیبایی‌ها و جذابیت‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی زمین به نمایش بگذارند؛ جذابیت‌هایی که به مرور زمان فراموش شده یا انسان‌های امروز به دلیل مشغله‌‌های روزمره خود امکان مشاهده مستقیم آنها را ندارند. به همین دلیل این طرح، در حقیقت آن ها را به سفری شگفت‌انگیز در سراسر جهان دعوت می‌کند تا چهره کمتر دیده شده زمین و آسمان را در پیوند با یکدیگر پیش چشم آن ها به نمایش بگذارد. همین طرح و عکس‌های شگفت‌انگیزی که طراح آن، ‌بابک امین‌ تفرشی بود باعث شد بنیاد لئونارت نلسون، جایزه سالانه خود را که معتبرترین جایزه عکاسی با گرایش علمی درجهان است به طور مشترک به بابک امین تفرشی، بنیانگذار طرح و مدیر بخش عکاسی ماموریت فضایی کاسینی اهدا کند.

اما در کنار طرح TWAN که می‌توانید اطلاعات بیشتر و تصاویر آن را در نشانی twanight.org ببینید طرح دیگری نیز در فهرست طرح‌های ویژه این سال قرار گرفت که طراحان آن را گروهی از منجمان آماتور و فعال ایرانی تشکیل می‌دادند. طرحی به نام صلح ستارگان یا Star Peace که شاید نام خود را به طور طعنه‌آمیزی در تضاد با فیلم‌های تاثیرگذار تاریخ سینما یعنی جنگ ستارگان (star Wars) انتخاب کرده‌ بود. این طرح به نشانی Starpeace.org ایده‌ای قدیمی، اما بسیار اثرگذار و مهم را به عنوان بنیان و اصل خود انتخاب کرده بود. نگاه به آسمان و رصد ستاره‌ها و تفکر به مقیاس‌هایی که در عالم ما حکمفرما هستند، انسان را به درک متفاوتی از جایگاه خود در کیهان می‌رساند. طرح صلح ستارگان با امید به  متوجه کردن نگاه مردم به آسمان بدون مرز بر فراز سر همه انسان‌ها، مبنی بر انجام رصدهای مشترک در نزدیکی نقاط صفر مرزی کشورهای همسایه مطرح شد که با تایید دبیرخانه سال جهانی نجوم، به عنوان یکی از طرح‌های ویژه این سال انتخاب گشت.

شب های گالیله ای
مشارکت‌های بزرگ

اما غیر از 2 طرح ویژه سال جهانی که ایرانیان در طراحی آن نقش داشتند، برخی دیگر از طرح‌های سال جهانی نجوم نیز بود که در ایران به طور مستقل و گاه با حمایت انجمن نجوم برگزار می‌شد، نمونه آن ها طرح نمایشگاهی از زمین تا آسمان بود که سفری به فضا را در قالب مجموعه‌ای از نماهای تصاویر تلسکوپ‌های زمینی و فضایی برای مخاطب رقم می‌زد. این طرح بارها در ایران و عمدتا با همکاری طرح صلح ستارگان برگزار شد. در کنار چنین برنامه‌هایی 2 طرح بزرگ که از آن ها به موفق‌ترین طرح‌های سال جهانی نجوم نیز یاد می‌شود نیز در ایران به طور گسترده‌ای برگزار شد. 100 ساعت نجوم در فروردین‌ماه و شب‌های گالیله‌ای در پاییز فرصت‌هایی بودند که در آن گروه‌های نجوم آماتوری و مراکز علمی درهای خود را به روی مردم علاقه‌مند باز کردند و ابزارهای خود را میان مردم بردند تا مردم فرصت نگاه به آسمان و آشنایی با اجرام آسمان شب را پیدا کنند. در طرح صد ساعت نجوم، ایران از نظر تعداد برنامه‌هایی که برگزار کرد در رده چهارم جهان قرار گرفت. این طرح‌ها اگرچه جرقه آشنایی بسیاری از مردم با آسمان را زد، اما تشویق و حفظ این علاقه در گام‌های بعدی نیازمند برنامه‌های پشتیبان دیگری است که هنوز به طور جدی به چشم نمی‌آیند.

لوگوی المپیاد نجوم
المپیاد نجوم

رویداد مستقل دیگری که در سال جهانی نجوم برگزار شد. میزبانی المپیاد جهانی نجوم در تهران بود. المپیادی که چندی پیش با حضور بیش از 10 کشور جهان در تهران برگزار شد تا فرصتی برای گرد هم آمدن دانش‌آموزان علاقه‌مند ستاره‌شناسی در سال نجوم فراهم آید. البته برنامه‌ریزی برای میزبانی این المپیاد که اتفاقا در تاسیس آن نیز مدیران تیم‌های سابق المپیاد نجوم کشور نقش داشتند (در حقیقت المپیاد اخترشناسی و اختر فیزیک که ایران میزبان آن بود دوره جدیدی از المپیادهای نجوم است که سابقا توسط انجمن اروپایی آسیایی برگزار می‌شد)، از سال‌ها پیش اتفاق افتاده و میزبانی ایران نیز تصویب شده بود، اما همزمانی آن با برگزاری سال جهانی نجوم باعث شد تا کارنامه ایران در تعداد برنامه‌های سال جهانی نجوم بیشتر به چشم آید.

موفقیت یا عدم موفقیت؟

تحلیل و نتیجه‌گیری موفقیت یا عدم موفقیت برنامه‌ای مانند سال جهانی نجوم که سالی با هدف ترویج علم است شاید غیرممکن باشد. واقعیت این است که ایران در مقایسه با بسیاری از کشورها، کارنامه بسیار قابل قبولی در برگزاری این سال دارد، تنوع و تعداد برنامه‌های اجراشده و مشارکت در برنامه‌های بین‌المللی همه و همه ما را وسوسه می‌کند تا این سال را موفق ارزیابی کنیم، اما از نگاهی دیگر اگر فرصت‌ها و پتانسیل‌ها را بسنجیم، شاید نتوانیم چندان خوش‌بین باشیم، واقعیت این است که نجوم برخلاف علومی مانند ریاضیات یا فیزیک دانشی غریبه با مردم نیست و امکانات وسیع‌تری را در اختیار مروجان قرار می‌دهد.

از سوی دیگر پتانسیل‌هایی نظیر انتشار حدود 2دهه مجله تخصصی ستاره‌شناسی آماتوری در ایران، وجود یک برنامه تلویزیونی ثابت و ده‌ها وب‌سایت و بخش‌های متنوع در مطبوعات، در کنار فعالیت چندین هزار منجم آماتور فعال و ده‌ها گروه نجوم آماتوری باسابقه و فعال در سراسر کشور انتظارات را بالا می‌برد. مدیریتی قوی در صورتی که بودجه‌ای اندک ولی مدیریت‌شده را در اختیار داشت می‌توانست این فرصت استثنایی را به نقطه عطفی در فعالیت‌‌های ترویجی کشور تبدیل کند، ولی به هزار و یک دلیل و از جمله بوروکراسی پیچیده حاکم بر مدیریت این سال باعث شده است تا از این فرصت استفاده لازم نشود. شاید این بار هم باید این سال را تجربه‌ای برای فرصت‌های بعدی بدانیم. فرصت‌هایی که برای کشوری مانند ایران با جمعیت جوانش، طلایی و تکرارنشدنی به نظر می‌رسد.

نویسنده:

پوریا ناظمی

تنظیم برای تبیان:

م.ح.اربابی فر