تبیان، دستیار زندگی
پس از غازان برادرش اولجایتو به سلطنت رسید، او حاكم مرو بود پس از فوت برادر به جانشینی وی به پایتخت آمد. شاید مشاهده شهر تبریز و ابنیه غازانی، انگیزه ایجاد شهر یا مجموعه‌ای مشابه را در ذهن او به وجود آورده باشد
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

ساخت شهر سلطانیه

پس از غازان برادرش اولجایتو به سلطنت رسید، او حاكم مرو بود پس از فوت برادر به جانشینی وی به پایتخت آمد. شاید مشاهده شهر تبریز و ابنیه غازانی، انگیزه ایجاد شهر یا مجموعه‌ای مشابه را در ذهن او به وجود آورده باشد.

به گواه مدارك و شواهد تاریخی نخستین بار كه بنای شهر سلطانیه طرح ریزی شد در زمان ارغون تحقق یافت، حافظ ابرو در این باره اظهار نظر می‌كند: فرمان فرمود تا طرح شهر بركشیدند و بنای قلعه آن از سنگ تراشیده اشارت فرمود فاما چون بنیاد عمارت كردند زمانه فرصت نداد كه به اتمام رسد.

این نقشه در زمان اولجایتو جهت پیشبرد اهداف سیاسی توسعه یافت و در مدت 10 سال به مرتبه‌ای رسانید كه از بلاد ربع مسكون معمور‌تر شد. ابتدا محل برپایی شهر از نظر موقعیت طبیعی و منطقه‌ای در چمن طبیعی دشت نزدیك زنجان بین دو رشته كوه در جنوب و شمال نزدیكتر به كوههای جنوبی كه این منطقه با تمام نیازهای زندگی مغولان سازگاری داشت و در دوره ارغون جز مناطق جنوبی كه این منطقه با تمام نیازهای زندگی مغولان سازگاری داشت و در دوره ارغون جزء مناطق ویژه و توقفگاههای مطلوب چادر نشینان مغول به شمار می‌آمد.

ساخت شهر سلطانیه

به گواهی نوشته‌های مورخین، محل توقف لشكر و خوانین مغول، در سلطانیه فعلی بوده و این مكان دارای كاروانسرا و منطقه وسیعی بوده كه لشكر مغول و همراهان قبل از آن كه سلطانیه بر پا شود به راحتی در آنجا اطراق می‌كردند.

عوامل دیگری كه سلطانیه را از نظر زیستی واجد شرایط  كرده بود، وجود منابع غنی آب زیرزمینی، زنجان چای و رودخانه‌های اطراف كه در جنوب غربی، جنوب شرقی و شمال غربی به سمت سلطانیه جریان دارند و برای كشاورزی و شرب مناسب است، آبهای زیرزمینی همجوار كوههای سلطانیه واقع در جنوب شهر، برای مصرف شرب نسبت به نواحی شمالی شهر از كیفیت بهتری برخوردار است.

انگیزه دیگری كه در ساخت شهر سلطانیه گفتنی است، تفكر به یادگار گذاشتن نام نیكو و حیات جاودانی از طریق ساخت بناهای ماندگار بود.

علل اقتصادی از موارد مهم شكل گیری شهر سلطانیه بود، اولجایتو برای كنترل امور مالیاتی یعنی بزرگترین منبع درآمد، از آغاز برنامه‌های غازان را پی  گرفت، اما پساز مدتی با بی‌نظمی مواجه شد. به گفته حمداله مستوفی در نزهت القلوب امكان دسترسی از محل شهر سلطانیه به نقاط مختلف ایران از مسیرهای كاروان رو از دلایل انتخاب محل برای ساخت شهر بوده است.

به گواهی مدارك تاریخی در مورد اوضاع اقتصادی ایلخانان امكاناتی كه از نظر مالی زمینه ساختن شهر سلطانیه را فراهم آورد، نظم خاص جمع آوری درآمدها در دوره غازان بود كه خزانه‌های غنی به اولجایتو تحویل داد و نیز حضور دو وزیر قدرتمند و ثروتمند، یعنی خواجه رشید الدین فضل الله و تاج الدین علیشاه كه كلیه امور كشور را در دست داشتند و توانایی مالی و اجرایی آنان، سبب ایجاد بخشهای زیادی از شهر سلطانیه شد.

با توجه به گردش امور مملكت در دوره اولجایتو، ساختن پایتخت جدید به عهده وزیر یعنی خواجه رشید الدین بود. برنامه‌ریزی و ساخت مجموعه علمی ربع رشیدی در غازانیه تبریز، كلیه نكات طراحی و اجرایی را برای او روشن كرده بود. وی با استفاده از تجربیات قبلی خود و آگاهی از نیازهای یك قصر حكومتی و عناصری كه در اطراف آن لازم بود، این امر مهم را آغاز كرد.

ساخت شهر سلطانیه

معماران، صنعتگران و هنرمندانی كه در شهر تبریز برای ساختن ربع رشیدی گرد هم آمده بودند، نیروهای انسانی كافی را برای ایجاد مجموعه‌ای دیگر تامین كردند. گروهی كه برای كار به سلطانیه رفتند، زن و فرزندان خود را نیز به آنجا بردند و بدین ترتیب این افراد بخشی از ساكنان جدید شهر را تشكیل دادند.

كاشانی در تاریخ اولجایتو معمار و سازنده شهر سلطانیه را تاج الدین علیشاه گیلانی می‌داند اما به نظر می‌رسد كه كلمه معمار به عنوان سرپرست انجام امور شهر به كار رفته باشد، زیرا سوابق تاج الدین علیشاه وی را معمار و سازنده نمی‌شناساند و منظور، معمار و سازنده بنا و شهر نمی‌تواند باشد و قطعاً معمار وسازنده گنبد سلطانیه شخص دیگری باید باشد.

مصالحی كه برای ساخت شهر سلطانیه لازم بود، اكثراً از خود محل یا نزدیك آن تامین می‌شد. سنگ را از كوههای جنوب سلطانیه برای ساخت برج و بارو آورده‌اند. كوره‌های پخت آجر در خود محل وجود داشته است.

در شهر سلطانیه علاوه بر ارگ، مجموعه‌ای از بناهای عمومی، دینی، تربیتی و اقتصادی ایجاد شد كه هر یك با توجه به اندیشه سازندگان و جایگاه خود در بخشی از شهر جای داده شده بود. در یك نگرش كلی می‌توان دریافت كه شهر سلطانیه دارای ویژگیهای شهرهای ایران دوران اسلامی بوده و كشفیات باستان شناسی این مسئله را روشن ساخته است.

فضاهای اقتصادی مناسب با رفع نیازهای شهر نشینان، مساجد به پیروی از سنن اسلامی ، بازار ، حمام، مدرسه و غیره هر یك به نوعی با هم مرتبط و ضامن بقای یك شهر اسلامی است.

منبع: تبیان زنجان

تهیه و تنظیم: زهره حضرتی