شوخی و تفریح با چاشنی حرمت شكنی

شوخی، ابزاری مفید و كارآمد علیه ستمگران

شوخی ابزاری برای تفریح و شادمانی است. مزاح امری است كه از دیرباز به اشكال مختلف وجود داشته و گزارش های بسیاری از آن در كتب تاریخی و ادبی آورده شده است. شوخی با كلمات و اشارات، امری متداول در جوامع بشری است.

این مسئله تا جایی كه حرمت ها را نشكند و احترام و عزت و شرافت و كرامت شخص یا گروه های قومی و یا زبانی را زیر پا نگذارد امری مفید و سازنده است. در بسیاری از این شوخی ها لطایف زبانی و هنرهای كلامی وجود دارد كه آموزش آن برای بیان مطالب به شكل كوتاه و كنایی می تواند امر تفهیم و تفاهم را غنا بخشد. چنان كه ابزاری كارآمد در دست ناتوانان و مستضعفان در برابر سركشان و ستمگران نیز به شمار می رود.

این شیوه در اشعار هجوآمیز به شدت به كار می رفته و همانند قدرت نرم در برابر قدرت سخت زورگویان به مقاومت و ایستادگی مردمی منجر می شده است. كتاب هایی چون موش و گربه و یا طنزها و لطایف عبید زاكانی ابزاری در توده های مردم بود تا در برابر سركشان و ستمگران دولتی بایستند و سخن خویش را بر زبان آورند.

اما برخی از روش ها هر چند می تواند موجبات خنده و تفریح و شوخی توده مردم را فراهم آورد ولی آسیب های جدی نیز به امنیت روحی و روانی جامعه وارد می سازد و زمینه های افزایش تنش ها و درگیری های قومی و زبانی را موجب می شود.

این روش نه تنها سازنده نیست بلكه زیانبار است و بسیاری از دشمنان گروه های مذهبی و زبانی و قومی می كوشند تا با بهره گیری از آن به تضادها و اختلافات دامن بزنند و مردم را از هم بیزار ساخته و طوائف را به جان هم اندازند تا بتوانند با افزایش پراكندگی و دور شدن از هم و واگرایی، بر منابع آنان مسلط شده و یا آنها را در راستای اهداف پلید خویش به كار گیرند.

یكی از این روش ها كه قرآن به عنوان ابزاری نادرست و زیانبار با كاركردهای منفی در حوزه اجتماعی و واگرایی مردمی از آن یاد می كند استهزاء و تمسخر به اشكال مختلف است.

اشكال و نمودهای تمسخر

شیوه هایی كه در این روش برای تمسخر و استهزای دیگران به كار می رود به اشكال زیر نمود می یابد: اشاره با چشم (مطففین آیه 29 و 30) دروغ گو جلوه دادن (انعام آیه 4 و 5 و شعراء آیه 5 و 6) اجرای حركاتی با سر و بدن (اسراء آیه 51) كه از آن به انغاض و استنغاض یاد می شود، سوت و كف زدن (ابراهیم آیه 9) عیب جویی از رفتارها و كردارهای دیگران (توبه آیه 79 و حجرات آیه 11 و همزه آیه 1) كه این عمل گاه همراه با تقلید از رفتار و كردار و گفتار دیگران و شكلك در آوردن انجام می شود، استفاده از كنایات تمسخرآمیز (نساء آیه 46 و نیز هود آیه 38)، نام گذاری با القاب زشت و زننده (حجرات آیه 11) كه این عمل هم نسبت به افراد و هم گروه ها و قومیت های نژادی و زبانی انجام می شود.

خداوند در آیات مختلف به علل و انگیزه های این گونه شوخی ها و تمسخرها می پردازد و جهل و نادانی اشخاص مسخره كننده را از جمله این علل برمی شمارد و می فرماید: این گونه رفتارها چیزی جز رفتار جاهلانه نیست. (بقره آیه 67) چنان كه خودبرتر بینی عامل دیگری است كه موجبات تمسخر دیگری را فراهم می آورد.

افراد وقتی خود و یا گروه های قومی و زبانی خود را برتر می بینند قومیت ها و زبان های دیگری را به تمسخر می گیرند.(حجرات آیه 11)

دنیاطلبی و ایجاد تفرقه در میان مردم برای دست یابی به منافع مادی و پست دنیوی از دیگر عوامل و علل ایجادی تمسخر كردن است كه آیه 212 سوره بقره بدان اشاره می كند.

نابخردی و عدم تعقل در گفتار و رفتار خود از دیگر عوامل تمسخر دیگران است كه قرآن در آیه 57 و 58 سوره مائده بدان اشاره كرده است و به این طریق از مردم خواسته تا در كارها و كردارها و گفتار خود تعقل كنند و با نابخردی، دیگران را به تمسخر نگیرند.

نفاق و دورویی از دیگر علل و عوامل اصلی دست اندازی و تمسخر گروه های قومی و زبانی و یا مردم است كه خداوند به شدت از آن نهی می كند. (بقره آیه 14 و نیز توبه آیه 64 و 65)

از نظر قرآن گناهكاران متمایل به این هستند كه دیگران را دست بیاندازند و به تمسخر آنان بپردازند. (حجر آیه 11 و 12 و نیز روم آیه 10) از این رو برای جلوگیری از گسترش تمسخرگرایی از سوی این افراد، حكم به جواز تمسخر به عنوان مقابله به مثل داده است البته به شرطی كه به دام گناه نیافتند و یا زمینه برای جسارت های دیگران فراهم نیاورند.

این مطلب را می توان از آیات مختلف به دست آورد. آیه 38 سوره هود و نیز 29 و 34 سوره مطففین اشاره ای به جواز مقابله به مثل دارد.

پرهیز از هرگونه تمسخر دیگران، اصلی اساسی است كه حتی می توان آن را عاملی برای جلوگیری از عدم مقابله به مثل برشمرد مگر آن كه شرایط را رعایت كند و یا زمینه برای تأثیرگذاری و دست برداشتن مسخره كنندگان را فراهم ارزیابی كند.

به هر حال برای دست یابی به تفریح و شادی و لذت جویی نمی بایست از هر روش و ابزاری استفاده كرد كه برخی از این روش ها و شیوه ها نه تنها مجاز نیست بلكه گناه می باشد كه شخص در دنیا و آخرت باید به عنوان جرم و یا گناه پاسخ گو باشد.