اختلاف امت، رحمت است!
درباره قرآن صامت فرموده اند: القران یفسر بعضه بعضه(1) یعنی آیات قرآن یکدیگر را تفسیر می کنند. از آنجا که اهل بیت علیهم السلام نیز قرآن ناطق اند پس می توان درباره ایشان نیز چنین گفت که: انهم یفسرون بعضهم بعضا، ایشان نیز مفسر و مبین کلام یکدیگرند.( مقدمه اول)
همچنین در قرآن می خوانیم که "هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیغٌ فَیتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ "او کسی است که این کتاب (آسمانی) را بر تو نازل کرد، که قسمتی از آن، آیات «محکم» [= صریح و روشن] است؛ که اساس این کتاب می‌باشد؛ (و هر گونه پیچیدگی در آیات دیگر، با مراجعه به اینها، برطرف می‌گردد.) و قسمتی از آن، «متشابه» است [= آیاتی که به خاطر بالا بودن سطح مطلب و جهات دیگر، در نگاه اول، احتمالات مختلفی در آن می‌رود؛ ولی با توجه به آیات محکم، تفسیر آنها آشکار می‌گردد.] اما آنها که در قلوبشان انحراف است، به دنبال متشابهاتند، تا فتنه‌انگیزی کنند (و مردم را گمراه سازند)؛ و تفسیر (نادرستی) برای آن می‌طلبند؛ در حالی که تفسیر آنها را، جز خدا و راسخان در علم، نمی‌دانند."(آل عمران/7) (مقدمه دوم)
بسیاری از مفسران، راسخان در علم را اهل بیت علیهم السلام و مومنان جستجوگر در دین که باز مصداق واقعی کامل اهل ایمان جز ائمه طاهرین نیستند، دانسته اند.(مقدمه سوم)
منظور از اختلاف امت، رفت و آمد مسلمانان از شهرهای خود به نزد رسول خدا و جانشین های آن حضرت است برای یاد گرفتن دین نه اختلاف در دین.
ای بسا روایاتی که معنای حقیقی آنها را جز اهل بیت علیهم السلام در نمی یابند، چنانکه در روایتی که سندی صحیح دارد آمده: "أِنَّ أحَادیثَنا صَعبٌ مُستَصعَبٌ لا یَحتَمِلَهُ الّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ او نبیٌّ مُرسَلٌ او عَبدٌ اِمتَحَنَ اللهُ قَلبَه لِلایمانِ "(2) یعنی: همانا احادیث ما چنان سخت و دشوار است كه كسى را یارای تحمّل فهم و درک آن نیست جز فرشته ای مقرب، یا پیامبری فرستاده شده و یا مؤمنى كه خداوند قلبش را براى ایمان آزمایش كرده باشد" در این روایت نیز مصداق دقیق مومن آزموده، آل عصمت هستند و بس.(مقدمه چهارم)
از مجموع مقدمات یاد شده این نتیجه به دست می آید که حقیقت کلام خدا و معصوم را فقط معصوم می‌داند و بس.
این نتیجه را می بایست به عنوان ملاکی منطقی در مواجهه با احادیث مشتبه و متشابه به کار گرفت؛ ذکر یک نمونه از این گونه روایات (روایاتی که احتمال های گوناگون و در برخی، دور از هم را بر می تابند) و نحوه تبیین آن با توجه به معیار یاد شده، روشنگر خواهد بود.
روایتی را مکرر به نقل از پیامبر اکرم(ص) شنیده ایم : "اِختِلافُ اُمَّتی رَحمَةٌ" (اختلاف امّت من، رحمت است).
عبدالمؤمن انصاری می گوید: به امام صادق - علیه صلوات الله - عرض کردم قومی روایت می کنند که حضرت رسول صلی الله علیه وآله و سلم فرموده: «اِختِلافُ اُمَّتی رَحمَةٌ»(3) آیا این روایت درست است؟
امام صادق علیه السلام در پاسخ فرمود: آری، راست می گویند.
عرض کردم: بنابراین اگر اختلاف امّت، رحمت باشد سپس اتّفاق و اجتماع آنان عذاب است؟!
فرمود: آن گونه که تو و آنها تصور می کنید نیست، بلکه منظور از سخن پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم همان سخن خداوند در قرآن کریم است که می فرماید: وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِینْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِیتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِینْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیهِمْ لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ(التوبة/122)
شایسته نیست مؤمنان همگی (به سوی میدان جهاد) کوچ کنند؛ چرا از هر گروهی از آنان، طایفه‌ای کوچ نمی‌کند (و طایفه‌ای در مدینه بماند)، تا در دین (و معارف و احکام اسلام) آگاهی یابند و به هنگام بازگشت بسوی قوم خود، آنها را بیم دهند؟! شاید (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند، و خودداری کنند!
خداوند به مسلمانان دستور داده که به حضور رسول خدا کوچ کنند و معارف اسلامی را از آن حضرت بیاموزند و سپس به سوی قوم خود باز گردند و آن معارف را به آنان یاد دهند. منظور از اختلاف امت، رفت و آمد مسلمانان از شهرهای خود به نزد رسول خدا و جانشین های آن حضرت است برای یاد گرفتن دین نه اختلاف در دین. سپس دوباره با تاکید فرمود: جز این نیست که دین، یکی است.(4)
نتیجه بحث:
واژه "اختلاف" به جهت اشتراک های لفظی زبان عربی، دارای معانی متعددی است از جمله: جانشین شدن، در پس چیزی یا کسی قرار گرفتن، کسی را از پشت سر گرفتن، اختلاف و ناسازگاری کردن، آمد و شد(و رفت و آمد) کردن.
بنابراین اگرچه یکی از معانی "اختلاف" تفرقه و ناسازگاری است اما در روایت نبوی یاد شده، برخلاف آنچه در نگاه اولی به نظر می رسد، این معنا منظور نیست بلکه مراد، "رفت و آمد" مسلمانان و به بیان صحیح تر، جویندگان علوم دینی نزد پیامبر برای فراگیری معارف دین و علوم اسلامی است.این را هم اضافه کنیم که واژه "اختلاف" در سرتاسر قرآن 7بار تکرار شده است و در اکثر موارد به معنی" آمد و شد" است، در زیارت جامعه کبیره نیز، عبارت "مختلف الملائکة"(محل رفت و آمد فرشته ها) دقیقا در همین معنا کاربرد یافته است.
پی نوشت ها:
1. این جمله معروف است و از ابن عباس نقل شده است، ولى این معنى در نهج البلاغه از امیر مؤمنان على (ع) به شكل دیگرى آمده است: «ان الكتاب یصدق بعضه بعضا...» (نهج البلاغه، خطبه 18) و در جاى دیگر مىفرماید: «و ینطق بعضه ببعض و یشهد بعضه على بعض» (خطبه 103) .
2. بحار الأنوار، ج 2، ص 183، ح 1
3. ر.ک: معانی الاخبار/157، ح1، علل الشرایع1/85، ح4
4. ر.ک: داستانهای صاحبدلان2/22_21 به نقل از وسایل الشیعة 18/101و نیز: هزار و یک حکایت قرآنی
نوشته: شکوری_کارشناس بخش قرآن
