اخلاق خانوادگی پیامبر(ص)

رهبران اسلام در همه زمینه‌های زندگی، راهنمایی‌های لازم را بیان كردند تا هر عضو جامعه اسلامی از هر جهت فردی و اجتماعی كامل باشد.

مشاهده سیره عملی "اسوه‌های حسنه" از سخنان آنان نقش بیشتری در زندگی نسل جوان دارد، سیره هر شخصیت بیشتر از سخنش گویای هویت واقعی اوست. اگر سخن از زبان شخص بیرون میآید، سیره از مركز دل آن شخصیت برمی خیزد. و سیره عملی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و خاندان پاكش در تمامی زمینه‌ها بهترین تابلو و الگو برای تاسیس مدینه فاضله و جامعه نمونه اسلامی است.

یافتن و داشتن اسوه و چهار چوب‌های فكری، كرداری و گفتاری در روابط خانوادگی برای هر انسانی توفیقی در جهت تكامل هر چه بهتر اوست. از سویی محك اخلاق انسان در خانواده است زیرا اشخاص در بیرون قدرت بر انجام رفتار ضداخلاقی ندارند یا به دلیل پاره‌ای ملاحظات، بد اخلاقی نمیكنند. آن كس كه در منزل كه زن و فرزندانش تحت نظر اویند خوش رفتاری كرد، خوش اخلاق است.

نمایی كلی از اخلاق خانوادگی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را ـ كه سرمشق اعلا و بالاترین اسوه و نمونه برجسته اخلاق الهی است و برای تكمیل اخلاق مبعوث شد ـ به تصویر میكشیم تا با الهام گیری از سیره والای ایشان زندگی خداپسندانه‌ای داشته باشیم و به گونه‌ای كه آن بزرگوار با اعضای خانواده رفتار میكرد معاشرت كنیم، به گونه‌ای سخن بگوییم كه آن حضرت سخن میگفت، آن جایی غضب كنیم كه آن عزیز خشمگین میشد، و جایی عفو كنیم كه آن جناب میبخشید.

در این مقاله نمایی كلی از اخلاق خانوادگی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را ـ كه سرمشق اعلا و بالاترین اسوه(1) و نمونه برجسته اخلاق الهی است و برای تكمیل اخلاق مبعوث شد ـ (2) به تصویر میكشیم تا با الهام گیری از سیره والای ایشان زندگی خداپسندانه‌ای داشته باشیم و به گونه‌ای كه آن بزرگوار با اعضای خانواده رفتار میكرد معاشرت كنیم، به گونه‌ای سخن بگوییم كه آن حضرت سخن میگفت، آن جایی غضب كنیم كه آن عزیز خشمگین میشد، و جایی عفو كنیم كه آن جناب میبخشید.(3)

عایشه، عیال رسول خدا صلی الله علیه و آله كه به خصوصیات اخلاقی او آگاه بود، جزئیات اخلاقی و رفتاری پیامبر را در یك جمله خلاصه كرد؛ كه در روایت آمده است:

قال سعد بن هشام: دخلت علی عایشه، فسالتها عن اخلاق رسول الله صلی الله علیه و آله. فقالت: إما تقرء القرآن؟ قلت: بلی، قالت: خلق رسول الله صلی الله علیه و آله القرآن.

مرحوم فیض كاشانی در كتاب "محجة البیضاء" از "سعدبن هشام" روایت كرده كه گفت: به دیدار "عایشه" رفتم و از اخلاق رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم. او گفت: آیا قرآن نمیخوانی؟ گفتم: چرا. گفت: اخلاق رسول خدا صلی الله علیه و آله قرآنی است.(4)

قالت عایشه: ما كان احد احسن خلقا منه 9 ما دعاه احد من اصحابه ولا اهل بیته الا قال: لبیك؛ عایشه گفته است: احدی از پیامبر صلی الله علیه و آله خوش خلق تر نبود، هیچ كس از اصحاب و اهل بیت او را صدا نمیزد مگر این كه در جواب میفرمود: لبیك.(5)

مرحوم فیض كاشانی در كتاب "محجة البیضاء" از "سعدبن هشام" روایت كرده كه گفت: به دیدار "عایشه" رفتم و از اخلاق رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم. او گفت: آیا قرآن نمیخوانی؟ گفتم: چرا. گفت: اخلاق رسول خدا صلی الله علیه و آله قرآنی است.

رشید الدین میبدی در تفسیر آیه "انك لعلی خلق عظیم"(6) میگوید:

"رسول خدا صلی الله علیه و آله امر و نهی قرآن را چنان پیش رفت و به خوش طبعی رفتار نمود كه گویی خُلق وی و طبع وی خود آن بود."

بلغ العلی بكماله كشف الدجی بجماله

حسنت جمیع خصاله صلوا علیه و آله

او رهنمودهای قرآن را به دل میگرفت و در زندگیاش از شیوه‌ای كه قرآن پیشنهاد میكرد ـ بی هیچ انحرافی و بی آن كه هیچ ناراحتی در آن روا دارد ـ پیروی میكرد و لذا تجسم قرآن به حساب میآمد. و این ادعا از نظر كلام الله مجید مورد تایید است. (7)

"خیركم، خیركم لنسائه و انا خیركم لنسائی(8)؛ بهترین شما شخصی است كه با همسرش خوش رفتارتر باشد و من از تمامی شما نسبت به همسرانم خوش رفتارترم."

در اخلاق پیامبر اکرم همین بس كه با آن جلالت و موقعیتی كه به سلاطین نامه دعوت مینوشت در خانه، تا حد امكان كارش را شخصا انجام میداد.(9)

اهل سیره نوشته‌اند: پیامبر خدا در خانه خویش خدمتكار اهل خود بود، گوشت را تكه تكه میكرد و بر سفره غذای حقیرانه مینشست و انگشتان خویش را میلیسید، بز خود را میدوشید و لباس خود را وصله مینمود و بر شتر خود عقال - ریسمانی که به وسیله آن زانوی شتر را می‌بندند - میزد و به ناقه خود علف میداد، با خدمتكار منزل آرد را آسیاب میكرد و خمیر میساخت.(10)

ابن شهر آشوب در كتاب مناقب، (ج 1، ص 146) روایت كرده كه: "رسول خدا صلی الله علیه و آله كفش خود را وصله میزد، پوشاك خویش را میدوخت، در منزل را شخصا باز میكرد، گوسفندان و شترها را میدوشید و به هنگام خسته شدن خادمش در دستاس كردن به كمك او میشتافت و آب وضوی شبش را خود تهیه میكرد. و در همه كارها به اهل خانه كمك میكرد. و لوازم خانه و زندگانی را به پشت خود از بازار به خانه میبرد."

ابن شهر آشوب در كتاب مناقب، روایت كرده كه: "رسول خدا صلی الله علیه و آله كفش خود را وصله میزد، پوشاك خویش را میدوخت، در منزل را شخصا باز میكرد، گوسفندان و شترها را میدوشید و به هنگام خسته شدن خادمش در دستاس كردن به كمك او میشتافت و آب وضوی شبش را خود تهیه میكرد. و در همه كارها به اهل خانه كمك میكرد. و لوازم خانه و زندگانی را به پشت خود از بازار به خانه میبرد."

گاه اتفاق میافتاد كه حضرت خانه خویش را نظافت میكرد و جارو میكشید و خود مكرر میفرمود: "كمك به همسر و كارهای منزل، صدقه و احسان در راه خدا محسوب میشود."(11)

از عایشه نقل شده كه گفته است: محبوب‌ترین كارها نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله خیاطی بود. (12)

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله با همه عظمت و موقعیت ممتازش در منزل كار میكرد. و به نگهداری و پرستاری از كودكان میپرداخت.(13)

عایشه همسر آن حضرت می گوید: وقتی خلوت میشد، پیامبر لباس خود را میدوخت و كفش خویش را وصله میكرد.(14)

علی علیه السلام بیش از سی سال عمر خود را با رسول خدا صلی الله علیه و آله سپری كرده و شناساترین فرد به رسول خدا بوده و از اخلاق داخلی و خارجی حضرتش اطلاع دقیق داشته، امام حسین علیه السلام میفرماید:

سالت ابی عن مدخل رسول الله صلی الله علیه و آله، فقال: كان دخوله فی نفسه ماذونا فی ذلك، فاذا آوی الی منزله جزا دخوله ثلاثه اجزا، جزء الله و جزء الاهله و جزء النفسه. ثم جزء جزئه بینه و بین الناس فیرد ذلك بالخاصة علی العامة ولا یدخر عنهم عنه شیئا...(15) ؛ از پدرم در مورد امور رسول خدا صلی الله علیه و آله در داخل خانه سوال كردم، فرمودند: وقتی به خانه‌اش میرفت، اوقاتش را سه قسمت میكرد: یك قسمت برای خدا، و یك قسمت برای خانواده‌اش، و یك قسمت برای خودش، آن گاه قسمت خودش را نیز میان خود و مردم تقسیم میكرد و آن را برای بستگان و بزرگان صحابه (كه در منزلش به خدمت او میرسیدند) قرار میداد و ذره‌ای از امكانات خود را از آنان دریغ نمینمود (بلكه آن چه امكان داشت در حقشان انجام میداد.)(16)

حضرت در مورد اموری كه به شخص او مربوط میشد، خشمگین نمیشد. تنها برای خدا، آن گاه كه حرمت‌های الهی شكسته میشد، غضب میكرد.

یكی از همسران آن حضرت میگوید: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله غضب میكرد به جز علی علیه السلام كسی را یارای سخن گفتن با حضرتش نبود.(17)

حضرت در مورد اموری كه به شخص او مربوط میشد، خشمگین نمیشد. تنها برای خدا، آن گاه كه حرمت‌های الهی شكسته میشد، غضب میكرد.

علاوه بر همسران، هم نشینان روزانه پیامبر صلی الله علیه و آله عبارت بودند از فاطمه و شوهر و فرزندانش و به گواهی تاریخ و روایات فراوان، علاقه پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله به آن‌ها قابل قیاس با دیگر كسان و نزدیكان حضرت نبود. به موجب روایتی كه عایشه نقل كرده است، هر گاه فاطمه علیهاالسلام بر پدر وارد میشد رسول خدا صلی الله علیه و آله جلوی پای دخترش بلند میشد و او را میبوسید و در جای خود مینشانید.(18)

در عروسی فاطمه علیهاالسلام زنان مسرور بودند و اظهار شادمانی میكردند و سرود میخواندند و میگفتند: "ابوها سید الناس". رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بگویید "و بعلها ذو الشده الباس".

و این مصراع چون در مدح حضرت امیرالمومنین علیه السلام بود، با آن كه رسول خدا خواسته بود بانوان بگویند اما عایشه، زنان را از اضافه كردن این مصراع منع كرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله متوجه موضوع شد و کلام سرزنش آمیزی نسبت به عایشه به زبان آوردند. (19)

روزی رسول اكرم صلی الله علیه و آله وارد اطاق عایشه شد مشاهده كرد كه تكه نانی روی زمین و زیر دست و پا افتاده است آن را برداشته و خورد و سپس فرمود: "یا حمیرا! اكرمی جوار نعم الله علیك فانها لم تنفر من قوم فكادت تعود الیهم"؛ ای حمیرا! از نعمت‌های الهی صحیح استفاده کن و آنان را گرامی دار تا هرگز نعمت‌های خداوند از مردم دور نشوند.(20)

1. لقد كان لكم فی رسول الله اسوة حسنه لمن كان یرجوالله و الیوم الآخر و ذكر الله كثیرا / سوره احزاب، آیه 22. و نیز نك: نهج البلاغه، خطبه 160/ ربیع الابرار، ص383.

2. قال النبی صلی الله علیه و آله: "انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق؛ همانا مبعوث شدنم برای تكمیل اخلاق است."

3. مجمع البیان، ج 10، (تفسیر سوره قلم.)

4. مجموعه ورام، ج 1، ص 89 / سنن النبی، ص 58 / محجه البیضاء، ج 4، ص 120.

5. كحل البصر، ص 94.

6. قلم، آیه 4.

7. آمن الرسول بما انزل الیه من ربه، (بقره، آیه 285).

8. وافی ، ج 3، ص 117/ وسائل، ج 14، ص 122/ الاحیاء، ج2، ص 41.

9. مجمع الزوائد، ج 4، ص 303.

10. كحل البصر، ص 102.

11. خدمتك زوجك صدقه. ر.ك: العبقریات الاسلامیه، ص 192 .

12. مكارم الاخلاق، ص 10.

13. بحارالانوار، ج 16، ص 227.

14. همان، ص 230 / مكارم الاخلاق، ص 15.

15. سنن النبی، ص 14/ معانی الاخبار، ص 80 / بحارالانوار، ج 16، ص 150 و غیره.

16. سیمای پیامبر اسلام، ترجمه "مختصر الشمائل المحمدیه"، حاج شیخ عباس قمی، ص 53.

17. منتخب كنزالعمال، ج 3، ص 82.

18. صحیح ترمذی، ج 2، ص 319.

19. ریاحین الشریعه، ج 1، ص 98.

20. فروغ كافی، ج 2، صص 158 و 165.