استماع قرآن یعنی چه؟
استماع قرآن كریم
استماع قرآن از جمله موضوعاتی است كه قرآن كریم به آن پرداخته و در روایات نیز مورد توجه قرار گرفته است، در این مقاله به اهمیت و استحباب استماع قرآن می‌پردازیم.
مفهوم استماع
«استماع» مصدر باب «استفعال»، مشتق از «سمع» است. «سمع» عبارت است از: «حسن شنوایی در گوش كه صداها را درك می‌كند»، (1) و «سماع» یعنی، صرف شنیدن هر چند بدون اراده باشد، اما «استماع» گوش سپردن همراه با پذیرش قلبی است كه بدون اعمال اراده حاصل نمی‌شود.
«انصات» نیز نوعی گوش فرا دادن و خاموشی و سخن نگفتن در هنگام شنیدن است و به دیگر سخن، «انصات» مترادف كلمه«سكوت» است كه مقدمه استماع و گوش دادن به شمار می‌رود. در واقع «انصات» همان سكوت جهت استماع است، (2)
مراد از استماع قرآن كریم
«استماع» و «انصات» از جمله آدابی است كه باید در مجلس قرائت قرآن رعایت شود، و این امری است كه قرآن، خود، آن را توصیه می‌كند:
«وَإِذَا قُرِىءَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُواْ لَهُ وَأَنصِتُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (3) هنگامی كه قرآن خوانده شود، گوش فرا دهید و خاموش باشید؛ شاید مشمول رحمت خدا شوید.»
اینكه در آیه شریفه «انصات» با «استماع» همراه شده، تاكیدی است بر سكوت ظاهری و تذكر به تامل؛ زیرا «استماع» بدون سكوت ظاهری امكان ندارد. بنابراین «استماع» و «انصات» گوش فرا دادن به همراه سكوت ظاهری و تمركز بخشیدن به قوه فكر و اندیشه، جهت تامل و دریافت پیام قرآنی است.
مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر آیه شریفه می‌فرماید: «انصات»، سكوت توام با استماع است، و بعضی گفته‌اند: به معنای استماع با سكوت است و معنای «انصت الحدیث و انصت للحدیث» این است كه به حدیث گوش می‌داد، در حالی كه سكوت كرده بود. و «انصته غیره» یعنی دیگری به سخن او گوش داد و «انصت الرجل» یعنی ساكت شد؛ پس معنای جمله مورد بحث، این شد: گوش فرا دهید به قرآن و ساكت شوید. (4)
مقصود از «استماع قرآن» استماع با خصوصیات ویژه‌ای است كه یك دگرگونی روحی و معنوی در انسان ایجاد كند و چنین استماعی است كه مورد سفارش قرآن و اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) بوده، و آثار پر بركتی به همراه دارد.
خاموشی و سكوت در هنگام استماع قرآن، از جمله آداب محفل قرآنی است كه توجه و تدبر در آیات الهی را به دنبال دارد، و موجب رقت قلب و انقلاب روحی و خوف توام با گریه و زاری است. قرآن در این باره می‌فرماید: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشَاء وَمَن یُضْلِلْ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ (5) خداوند بهترین سخن را نازل كرده، كتابی كه آیاتش (در لطف و زیبایی و عمق و محتوا) همانند یكدیگر است؛ آیاتی مكرر دارد (با تكراری شوق‌انگیز) كه از شنیدن آیاتش لرزه بر اندام كسانی كه از پروردگارشان می‌ترسند، می‌افتد؛ سپس برون و درونشان نرم و متوجه ذكر خدا می‌شود؛ این هدایت الهی است كه هر كس را بخواهد با آن راهنمایی می‌كند؛ و هر كس را خداوند گمراه سازد، راهنمایی برای او نخواهد بود!»
قرآن كریم در جای دیگر، انقلاب روحی و معنوی عالمان مسیحی (اهل تواضع و آخرت طلب) را در پی استماع قرآن چنین تشریح می‌فرماید: «و اذا سمعوا ما انزل الی الرسول تری اعینهم تفیض من الدمع مما عرفوا من الحق یقولون ربنا امنا فاكتبنا مع الشاهدین (6) و هر زمان، آیاتی را كه بر پیامبر (اسلام) نازل شده، بشنوند؛ چشم‌های آنها را می‌بینی كه (از شوق،) اشك می‌ریزد، به خاطر حقیقتی كه دریافته‌اند، آنها می‌گویند: «پروردگارا! ایمان آوردیم؛ پس ما را با گواهان (و شاهدان حق، در زمره یاران محمد) بنویس!»
البته مقصود از «استماع قرآن» استماع با خصوصیات ویژه‌ای است كه یك دگرگونی روحی و معنوی در انسان ایجاد كند و چنین استماعی است كه مورد سفارش قرآن و اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) بوده، و آثار پر بركتی به همراه دارد.
اهمیت استماع قرآن كریم
یكی از بحث‌ها و موضوعات بسیار مهم، موضوع «اهمیت استماع قرآن» است. از جمله نكات قابل توجهی كه كمال اهمیت این موضوع را بیان می‌دارد، حكمت و فلسفه حكمی است كه فقها از آیه شریفه «وَإِذَا قُرِىءَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُواْ لَهُ وَأَنصِتُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ » (7) در باب «استماع قرائت امام در نماز جماعت» استفاده می‌كنند. فقها با استناد به همین آیه شریفه، استماع «حمد» و «سوره» را كه امام جماعت قرائت می‌كند، بر مأمومین واجب می‌دانند؛ زیرا در نماز تنها «حمد» و «سوره» جزء قرآن است و بقیه ذكرهای نماز جزء قرآن نیست، هرچند محتوای آن ذكرها در قرآن و روایات وجود دارد؛ از این رو، از میان همه ذكرهای نماز، حكم وجوبی استماع فقط در مورد «حمد» و «سوره» است؛ البته تا آنجایی كه صدای امام جماعت شنیده می‌شود؛ ولی جایی كه رعایت اخفات لازم است گفتن ذكرهای مستحبی در حال قرائت امام، آن هم كسی كه صدای امام را نمی‌شنود، توصیه شده است.
خلاصه، چه در نمازهای «جهریه» و چه نمازهای «اخفاتیه» تا جایی كه صدای امام شنیده می‌شود، كسی حق گفتن ذكر دیگری را ندارد و باید قرائت امام را استماع نماید. این حكم با همه فروع ذكر شده، بیانگر اهمیت استماع قرآن از نظرگاه خود قرآن است.
شایان توجه است كه چه حكم وجوبی استماع قرآن در نماز جماعت و چه حكم استحبابی آن در غیر نماز، از همین آیه شریفه «و اذا قری القرآن فاستمعوا له...» و با استفاده از روایات به دست می‌آید.
همچنین زراره می‌گوید: از حضرت امام صادق (علیه السلام) شنیدم كه فرمود: «در نماز و غیر نماز برای قرآن، سكوت كردن و گوش فرادادن واجب است و هنگامی كه در نزد تو قرآن خوانده شود، سكوت و گوش فرادادن بر تو واجب و لازم است.» (8)
تنظیم و تخلیص: گروه دین و اندیشه - مهدی سیف جمالی
برگرفته از : صاحب‌علی محبی
پی نوشت‌ها:
1- مفردات الفاظ القرآن، ماده: «سمع»: «السمع قوه فی الاذن به یدرك الاصوات».
2- همان، ماده: «صوت».
3- اعراف 204.
4- المیزان فی تفسیر القرآن، ج 8، ص 382؛ ترجمه المیزان فی تفسیر القرآن، ج 16، ص 311.
5- زمر 23.
6- مائده 83.
7- اعراف 204.
8- تفسیر عیاشی، ج2، ص47، ح 132.
