آنه ماری شیمل: مولوی شناس فقید
· كتاب شناسی شیمل
· لیست نشان ها و دكترای شیمل
آنه ماری شیمل عمر درازى را صرف تحقیق درباره ادیان، خاصه دینهاى مردمان شبه قاره وعالم اسلام كرد و در كنار آنچه از راه كتاب و چه با مسافرتهاى متعدد خود با فرهنگ و ادب وآداب و رسوم ملل مختلف از آفریقا گرفته تا خاورمیانه آشنایى عمیق یافت و این دانش وآشنایى از او دایرة المعارف مجسمى به وجود آورد كه به كمك حافظه بسیار قوى خود هر لحظه آماده بود تا ساعتها درباره هر موضوعى كه از او در این زمینه ها خواسته شود سخن گوید وشنونده را به دهها كتاب و مقاله ارجاع دهد.
آنه مارى شیمل صاحب تألیفات بى شمارى ست كه تعداد آنها از صد مىگذرد.(1)این آثار بیشتر به زبانهاى آلمانى و انگلیسى و گاهى به تركىنوشته شده و از تصحیح كتاب (مانند سیرت ابن خفیف) تا تألیف و ترجمه را در بر مىگیرد.
این دانشمند بزرگ در آوریل 1922 در ارفورت آلمان به دنیا آمد، در نوزده سالگى در رشتهمطالعات اسلامى موفق به اخذ درجه دكترى از دانشگاه برلین شد (1941 میلادى). پس از جنگ جهانى دوم به دانشگاه ماربورگ آمریكا رفت و در آنجا با مقام استادیار رشته مطالعات اسلامىخدمات دانشگاهى خود را آغاز كرد. از سال 1954 تا 1959 با سمت استاد تاریخ ادیان در دانشگاه آنكاراى تركیه به تدریس پرداخت. سپس به آلمان بازگشت و در دانشگاه بُن خدماتآموزشى و پژوهشى خود را ادامه داد. در سال 1967 به دانشگاه هاروارد آمریكا رفت و اولیندانشمندى بود كه رشته مطالعات هند و اسلام را در آن دانشگاه تأسیس كرد و تا زمانبازنشستگى در این دانشگاه به تدریس اشتغال داشت. وقتى میرچا الیاده (Mircea Eliade) دراوایل سال 1986 درگذشت، شیمل به جاى او بر مسند مدیریت مركز بینالمللى تاریخ ادیاننشست. مناصب علمى پروفسور شیمل محدود به همین چند مورد نیست. «او مدتى ریاستانجمن جهانى علوم دینى، عضویت آكادمى سلطنتى علوم هلند در ادبیات (از سال 1981)،عضویت آكادمى ایالت راینوست فالن آلمان، عضویت آكادمى علوم و هنر آمریكا (از سال1987)، كارشناس موزه هنر نیویورك در خوشنویسى (از سال 1981) ویراستار و مؤلفبخش مربوط به اسلام دایرةالمعارف عربى در ادیان (از سال 1981 ـ تا 1986) را نیز برعهدهداشت.» (2)
خدمات او به عالم اسلام سبب شد تا چندین دانشگاه و مجامع مختلف علمى به او دكتراىافتخارى بدهند و چندین مدال علمى را نیز نصیب خود سازد.
· لیست نشان ها و دكترای شیمل:
الف. نشانها
1 ـ جایزه فریدریش روكرت آلمان (1965).
2 ـ نشان ستاره قائداعظم پاكستان (1965).
3 ـ جایزه یوهان هاینریش فوس (1980)
4 ـ مدال صلیب، نشان درجه یك جمهورى فدرال آلمان (1980)
5 ـ نشان درجه اول «بوندس فردینس كروتیس (Bundesverdienst)آلمان(1981).
6 ـ بزرگترین نشان مردمى پاكستان به نام «هلال امتیاز» (1984).
7 ـ مدال «لوى دالاویدا» (Levi ـdella ـvida) از دانشگاه كالیفرنیا (1987).
8 ـ نشان صلیب بزرگ آلمان با نشان لیاقت، آلمان (1989).
9 ـ جایزه «لئوپولد یوكاس» دانشگاه توبنیگن آلمان (1992)
10 ـ جایزه ترجمه از مركز تعلیم زبان تركى (Toemer)
11 ـ مدال ایرسیكاIRCICA، از مركز تحقیقات بینالمللى تاریخ، هنر و فرهنگ اسلامىتركیه.
12 ـ مدال وقفشناسان تركیه.
13 ـ جایزه صلح اتحادیه ناشران و كتابفروشان آلمان (1995).
14 ـ «نشان دوستى» جمهورى ازبكستان (2002)
ب. دكتراى افتخارى
1 ـ دكتراى افتخارى از دانشگاه سند (1975)
2 ـ دكتراى افتخارى دانشگاه قائد اعظم (1977)
3 ـ دكتراى افتخارى دانشگاه پیشاور (1978)
4 ـ دكتراى افتخارى دانشگاه اوپسالاى سوئد (1985)
5 ـ دكتراى افتخارى دانشگاه سلجوق قونیه (1988)
6 ـ دانشگاه تهران (1377 = 1998 شمسى)
7 ـ دانشگاه الزهراى تهران (1381 = 2002 شمسى).
پروفسور فقید، آنه مارى شیمل، علاوه بر زبانهاى انگلیسى و آلمانى كه كتابها و مقالاتخود را بیشتر به این دو زبان نوشته است به زبانهاى فرانسه، فارسى، عربى، تركى، اردو، سندىو بنگالى نیز احاطه داشت و آثار وى نشان مىدهد كه وى به كمال سهولت مىتوانسته متون قدیم و جدید را به این زبانها، خاصه فارسى و عربى، بخواند و در آثارى كه به این زبانها نوشته شده به تحقیق بپردازد و حتى از آنها به انگلیسى و آلمانى ترجمه كند. از نكات جالبدرباره این بانوى دانشمند آنكه او گاهى آثار خود را از آلمانى به انگلیسى و یا برعكس ترجمه مىكرده است و البته اتفاق مىافتاده است كه ترجمه با اصل كتاب گاهى از نظر برخى مطالب تفاوتهایى پیدا كند. از آثار شیمل كتابها و مقالات متعددى به زبان فارسى تا امروز ترجمه و منتشر شده است كه به ترتیب تاریخ انتشار چاپ اوّل عبارتند از:
1 ـ شكوه شمس، سیرى در آثار و افكار مولانا ترجمه حسن لاهوتى (1367)
2 ـ خوشنویسى و فرهنگ اسلامى ترجمه دكتر اسدالله آزاد (1368)
3 ـ ادبیات اسلامى هند، ترجمه یعقوب آژند (1373)
4 ـ ابعاد عرفانى اسلام ترجمه دكتر عبدالرحیم گواهى (1374)
5 ـ درآمدى بر اسلام ترجمه دكتر عبدالرحیم گواهى (1374)
6 ـ نامهاى اسلامى ترجمه گیتى آرین (1376)
7 ـ تبیین آیات خداوند، نگاهى پدیدار شناسانه به اسلام، ترجمه دكتر عبدالرحیم گواهى
8 ـ من بادم و تو آتش ترجمه دكتر فریدون بدرهاى (1377)
9 ـ زن در عرفان و تصوف اسلامى. ترجمه فریده مهدوى دامغانى (1379)
10 ـ محمد رسول خدا (ص) ترجمه حسن لاهوتى (زیر چاپ).
البته نباید فراموش كرد كه دوست دانشمند جناب دكتر توفیق سبحانى كتاب سیرت ابنخفیف، تصحیح شادروان شیمل (1945)، را پس از رفع اغلاط و ترجمه مقدمه پروفسور شیملدر سال 1363 در تهران منتشر كردند كه به این ترتیب مجموع آثارى كه از این بانوى دانشمند درایران انتشار یافته است به یازده عنوان مىرسد. در اینجا دو نكته را باید یادآور شد: یكى اینكهآثار دیگرى نیز از پروفسور شیمل به صورت مقاله بیشتر در مجلههاى كلك قدیم و كیهاناندیشه نیز منتشر شده است و دوّم اینكه انتشار كتاب شكوه شمس بود كه نام این محقق عالیقدر را در ایران بر سرزبانها انداخت وگرنه تا قبل از آن جز معدودى از خواص كسى در ایران آنه مارى شیمل را نمىشناخت.
واقعیت آنست كه، شیمل هرگز در عمر پر بركت هشتاد ساله خود فرصت نكرد تا از نزدیك باایران و ایرانیان و فرهنگ كهنسال این سرزمین دانشمند پرور آشنایى پیدا كند. حال آنكه از دهها سال قبل با همسایگان ما خاصه تركها و پاكستانىها مراودات فرهنگى بسیار نزدیك داشت ودر میان آنها ایام طولانى زندگى كرده بود. همین امر سبب شده است تا به جاى آنكه درباره بزرگانادب و عرفان سرزمین ما كتابهاى مستقل بنگارد و به تحقیقات دامنهدارى در این زمینه بپردازدبه شرح افكار و آراء محمد اقبال لاهورى و یونس امره شاعر عارف ترك بپردازد.
چنانكه در شرح احوال پروفسور شیمل مىخوانیم وى از اولین سالهایى كه به تحصیل دردبیرستان مىپردازد به خواندن زبان عربى مشغول مىشود(3) ولى نمىدانیم كه زبان فارسى راكجا آموخته است. با این وصف، گرچه زبان فارسى را اندكى به سختى تكلم مىكرد، متون قدیم و جدید فارسى را به سهولت مىخواند و درك مىكرد و شواهد فراوانى در آثارش از سخن گویانو پژوهندگان و دانشمندان ایرانى به زبانهاى انگلیسى و آلمانى ترجمه و نقل كرده كه گواه روشناین مدّعاست. نیز در شرح احوال او مىخوانیم كه اولین بار از راه خواندن ترجمههاى منظومروكرت (rockert) به زبان آلمانى با نام و شعر مولانا جلال الدین محمد بلخى، عارف و شاعرشهیر ایران، آشنا مىشود. پس از آن مطالعه ترجمه انگلیسى غزلیات مولانا جلال الدین اثرمثنوىشناس بزرگ انگلیسى، رینولد آلن نیكلسون (1952)، شعله شوق تحقیق در آثار و افكارمولانا جلال الدین محمد بلخى را در دل او برمىافروزد (4)و سبب مىشود كه مختصر پساندازخود را كه از راه كار اجبارى به دست آورده بود تبدیل به دوره هشت جلدى مثنوى معنوى،تصحیح،ترجمه و شرح نیكلسون كند.(5) و آن را مونس همیشگى خود سازد. طبیعى است كه مطالعه تحقیق در مثنوى معنوى، علاوه بر دانش قرآنى و ضرورت احاطه بر احادیث و تاریخاسلام، نیاز به فرا گرفتن زبان فارسى و برتر از آن تسلط بر تصوّف و ادب و فرهنگ ایران زمیندارد و چنانكه آثار یاد شده پروفسور شیمل نشان مىدهد این بانوى دانشمند براى درك سخنان مولانا جلال الدین محمد بلخى و شناختن و بیان اندیشههاى والاى عارفانه او به مطالعه در آثارفارسى و عربى مىپردازد و وسعت این مطالعات به او امكان مىدهد كه با اكابر از عارفان واعاظم از شاعران و نویسندگان ایران زمین آشنایى پیدا كند؛ امّا جز درباره مولانا جلال الدینبلخى و حلاج كه شیمل اندیشههاى او را نیز ارج مىدهد، كتاب مستقل درباره دیگر عارفان وسرایندگان ایران ننوشته است. بنابراین، به نظر نگارنده آشنایى شیمل با فرهنگ و ادب ایرانزمین نیز خاسته از عشق او به مولانا جلال الدین است و این عشق بود كه او را به وادى بىكرانهمطالعات ایرانى و فارسى كشانید و او را با آثار و افكار دهها تن از عارفان و شاعران ما آشناساخت وگرنه ما، جز در این اواخر، هرگز بر آن نشدیم كه این محقق والامقام را به سوى خودكشیم و یا وسایل تحقیق درباره ادب و فرهنگ خود را در اروپا یا آمریكا در اختیار وى قرار دهیم.
پروفسور شیمل، چنانكه شنیدهام، دوبار پیش از انقلاب، به صورت توریست به ایران آمده و دو سه روزى مانده است و پس از انقلاب، همانطور كهعرض كردم پس از انتشار شكوه شمس، یكبار به دعوت وزارت خارجه (1369) چند روزى بهایران آمد و یك روز و یك شب را هم در مشهد سپرى كرد. سپس در سال 1377 براى دریافتدكتراى افتخارى سفرى كوتاه به ایران كرد و آخرین بار نیز، مهر ماه 1381 بود كه براى شركت درهمایش «عرفان پلى میان فرهنگها»(6) و دریافت دكتراى افتخارى از دانشگاه الزّهرا به ایران آمد و طى اقامت چند روزه خود در انجمن حكمت و فلسفه ایران (شنبه 20 مهرماه 81) و در جلسه پایانى همایش «عرفان پلى میان فرهنگها» كه اختصاص به تجلیل از مقام علمى پروفسور شیمل داشت به سخنرانى پرداخت. یادش خوش و روانش شاد كه زبانش درباره فرهنگ و ادبایران زمین و معارف اسلامى جز به صدق باز نمىشد و تحقیقاتش در این زمینهها، چنانكهدیدهایم، جز از سر اخلاص نبود. پروفسور آنه مارى شیمل به سبب تحقیقات فراوان خود برگردن ما ایرانیان حق عظیم دارد. براى حُسن ختام مقاله، سه بیت از مثنوى را كه وى به شعر آزاد انگلیسى ترجمه كرده است تقدیم مىدارد. (7)
Through love all that is bitter be sweet
Through love all that is copper will be gold
Through love all dregs will turn to purest wine
Through love all pain will turn to medicine
Through love the dead will all become alive
Though love the king will turn into a slave!
از محبّت تلخها شیرین شود
از محبّت مسّها زرین شود
از محبّت دُردها صافى شود
از محبّت دَردها شافى شود
از محبّت مرده زنده مىكنند
از محبّت شاه بنده مىكنند.(8)
خدمات پروفسور شیمل به عالم اسلام و به فرهنگ ایران زمین فراموش شدنى نیست. كوششهاى چهل، پنجاه ساله او چه به صورت كتاب و چه مقاله و چه به صورت سخنرانى در كلاسهاى درس و مجامع علمى بینالمللى، كه تعدادش از حدّ شمار بیرون است، سبب شده تاغربیان به نحوى صحیح و منطقى و دور از تعصبات دینى و نژادى باورها و اندیشهها واعتقادات ما را ارج نهند و افزون بر آن، راه را براى تحقیقات فراوان دیگر پیش پاى دیگر غربیان محقق و دانشورى كه از طریق خواندن آثار و شنیدن سخنرانیهاى او جذب فرهنگ اسلامى و ایرانى شدهاند، بیش از پیش روشن ساخته است.
پی نوشتها
1) ر ك: «كتابشناسى آثار پروفسور آنه مارى شیمل»، نوشته دكتر خسرو ناقد، در آنه مارى شیمل، افسانهخوان عرفان، تهران، 1381، ص 59 ـ 49. نیز، رك ابعاد عرفانى اسلام، ص 16 ـ 19.
2) ر ك: افسانهخوان عرفان، پروفسور آنه مارى شیمل، ص 17 به بعد، بخصوص ص 23 ـ 24.
3) ر ك: آن مارى شیمل، شكوه شمس، سیرى در آثار و افكار مولانا، تهران، چاپ اوّل، 1367، ص پانزدهبه بعد.
4) ر ك: رینولد الین نیكلسون، جانِ جان، منتخباتى از دیوان شمس، همراه با ترجمه انگلیسى وتوضیحات، ترجمه فارسى حسن لاهوتى، تهران،1381.
5) ر ك: شكوه شمس، پیشین، پیشگفتار، ص 2 به بعد.
6) این همایش به همت مؤسسه توسعه دانش و پژوهش ایران، انجمن حكمت و فلسفه ایران و مركزگفتگوى تمدنها در روزهاى 22 و 23 مهر ماه 1381در تالار علامه امینى در دانشگاه تهران برگزار شد وچند مؤسسه علمى دیگر نیز در برگزارى آن سهم داشتند. ر ك: «دریچه دانش»، ش 1، مهر ماه 81.
7) به نقل از:
Selected Poems, Mevlana Jalaluddin Rum, Translated by Annemarie Schimmel, p. 43
8) مثنوى معنوى، تصحیح رینولد الین نیكلسون، به اهتمام دكتر نصرالله پورجوادى، تهران، 1363، دفتردوّم، ابیات 1529 تا 1532.