شرایط تدبر در قرآن

در قرآن کریم 5 وظیفه، ناظر به قرآن به ما مسلمانان امر شده است: قرائت، استماع، ترتیل، تلاوت و تدبر در قرآن که مهم‌ترین آنها تدبر است و اثبات ضرورت تدبر به عهده این نوشتار نیست اگر چه در آن شکی هم وجود ندارد، پس در این نوشتار به 2 شرط از شرایط تدبر می‌پردازیم.

قرآن یک سخن عادی نیست. قرآن کلام الله است (توبه/6) که به زبان روشن (یوسف/2) و بدون هیچ کژی و انحراف (زمر/28) بر رسول بزرگوارش نازل شده است. (بقره/23) تا برای همه عالمیان، انذارکننده باشد. (فرقان/1) قرآن حق است (حدید/16) و به حق نازل شده است (اسراء/105) و نازل کننده آن خداوندی است که همتا و نظیر ندارد (اخلاص/4) و آورنده آن روح الامین (شعراء/193) و محل نزول آن قلب پاک پیامبر (ص) است (شعراء/193) و این هر دو، رتبه والا دارند.

به نظر می‌رسد ناآگاهی و کم‌توجهی به شأن قرآن در 2 جهت قابل بررسی است: یکی این که جایگاه گوینده شناخته نشود و دیگر این که جایگاه مخاطب فراموش شود یا بالاتر از حد خود به حساب می‌آید. همین کم‌توجهی، بزرگ‌ترین مانع بر سر راه تدبر است.

هنگام بعثت پیامبر (ص) جهان در ظلمت و ضلالت بود. قرآن در چنین شرایطی نازل شد تا آن خرابی‌ها را اصلاح کند و آن دردها را شفا دهد. قرآن با شناساندن فقر انسان، فنای دنیا، واقعیت مرگ، حساب سخت قیامت، وسعت رحمت حق و قدرت و علم بی‌حد او از یک سو و خباثت شیطان و عداوت او با انسان و حقیقت گناه از سوی دیگر، در مسیر دوای درد انسان گام برمی‌دارد. انسان اگر به امور فوق با دقت بنگرد و وضعیت بحرانی خودش را بشناسد و به آلودگی و بیماری‌های قلب و روحش آگاه شود، به دنبال طبیبی می‌گردد که دردش را دوا کند.

درمان، فقط قرآن است، به شرطی که بشر شأن قرآن را بشناسد و بفهمد. از سوی دیگر، از این نکته غفلت می‌شود که این نسخه کامل قرآن طبیبی دارد پیامبر (ص) که به همراه کتاب طب خود به اطراف می‌گردد و نیازمندان را درمان می‌کند و قلب‌هایی که کور هستند و گوش‌هایی که کر هستند، همه را شفا می‌دهد. (شریف رضی، خ 108)

این نسخه و طبیب را کسی فرستاده که خالق بشر است، هم نقطه ضعف‌ها را می‌داند، هم بیماری قلب‌ها را می‌شناسد، هم علم لازم برای تجویز داروی مناسب را دارد و هم وعده شفا و صحت داده است. (یونس/57، اسراء/82) اما به شرطی که بیمار، به این شفاخانه بیاید و شأن این طبیب را بشناسد و به نسخه او عمل کند و همین است معنای تدبر، پس به این شفاخانه باز گردیم، ولی با 2 مبنا: شناخت قرآن و عمل به قرآن. در رابطه با شناخت قرآن یک نکته ایجابی و یک نکته سلبی قابل بحث است.

از موانع مهم تدبر در قرآن، به نوع برخورد ما با این کلام باز می‌گردد، یعنی این که تصور شود قرآن یک سخن عادی است. در حالی که ارزش این کلام به اندازه ارزش صاحب کلام است. از این رو امیرالمومنین (ع) فرمودند: «برتری قرآن بر سایر سخن‌ها، مانند برتری خدا بر خلق است.» (مجلسی، ج 92، ص 19) این کلام خدایی است، پس نباید مانند کتاب بشری تلقی شود. این کلام، جان دارد، روح دارد، روحی از عالم امر. (شوری/52)

تدبر یعنی گذشتن از فضای حروف و کلمات به باطن آنها که از همان عالمی است که روح انسان آمده (اسراء/85)، پس مثل روح انسان، حقیقت قرآن هم برای انسان قابل تصور نیست. اگر علوم و رمزهایی در کلمات و الفاظ قرآن نهفته شده (حکیمی 253، ص 317) اگر در ظاهر منحصر به فرد است و تافته جدا بافته؛ اگر از همه صنایع لفظی در آن به کار رفته و اگر همه و همه به خاطر این است که انسان در یک شناخت طولی، به این برسد که این کلام، عادی نیست و به گوینده کلام پی ببرد و از این ظواهر بگذرد و در این سطح نماند و در شناخت عرضی آنها متوقف نشود. اینها آیه و نشانه و علامت هستند تا انسان به عمق و به لب برود و تدبر همین است.

یکی از بحث‌های مهم علوم قرآنی مساله میزان فهم انسان از قرآن است. این بحث که معمولا در ضمن موضوع حجیت قرآن مطرح می‌شود، بسیار پردامنه و فاصله مخالفان و موافقان آن زیاد است.

از آنجا که روایات مربوطه، محور اصلی اختلاف یاد شده در باب حجیت قرآن است به نظر می‌رسد که مهم‌ترین روایت در ایجاد این همه اختلاف و فاصله، احادیث «من خوطب به» است. در این دسته از روایات، با عبارات مشابه، آمده است که «انما یعرف القرآن من خوطب به» (کلینی، ج 8، ح 485) یعنی فقط کسانی که مخاطبان قرآن هستند، آن را می‌شناسند.

در بررسی این روایات و مساله فهم قرآن، به طور خلاصه به چند نکته اشاره می‌شود:

1- چنانچه آیات قرآن باید با هم سنجیده و فهم شود، در احادیث هم اجمال‌ها و اختصاص‌ها، تنها در سایه بررسی کلی روشن می‌شود و در هیچ زمینه‌ای نباید از یک یا دو حدیث، نتیجه‌ای خاص گرفت.

2- علاوه بر مقایسه احادیث با هم در متن هر حدیث هم نباید به عبارتی از آن بسنده کرد، بلکه لازم است سیاق آن عبارت، شأن صدور روایت و به خصوص مخاطب روایت مورد توجه قرار بگیرد.

3- کلمه خوطب در برخی روایات جای دقت و بحث دارد. امام صادق (ع) می‌فرمایند: قرآن را کسی می‌فهمد که مخاطب آن است. در مرحله خطاب‌های عمومی، همه مردم قرآن را می‌فهمند، حتی مشرکان. چنانچه اگر نمی‌فهمیدند، در مقام مبارزه و مخالفت با آن برنمی‌آمدند.

اما فهم مرحله خطاب‌های ویژه مثل حروف مقطعه، از قدرت مردم خارج است.

4- نکته مهم در مساله فهم قرآن این است که چنین موضوعی، مثل بسیاری از معارف دینی، حکم یک طرفه ندارد و برخورد صفر و یک با آن اشتباه است، یعنی این که فهم قرآن امر بین الامرین است. نه می‌شود گفت قابل فهم است و نه این که قابل فهم نیست. سلسله مراتب در آن، بسیار قابل توجه است. از یک طرف می‌توان گفت: آیات قرآن فی حد نفسه قابل درک است. هر مسلمانی باید تامل کند و بفهمد و عمل کند که اگر قابل فهم نباشد، خطاب به انسان و دستور تعقل و تدبر و امر عرضه روایات به قرآن و... همه و همه غیر حکیمانه و تکلیف مالایطاق می‌شود. از طرف دیگر، نزول قرآن به صورت غیر مستقیم و از باب ایاک اعنی و اسمعی یا جاره (حویزی، ج 3، ص 198 مجلسی، ج 92، ص 381 کلینی، ج 2، ص 631) است؛ یعنی گاه کسی مخاطب قرار گرفته، ولی دیگران اراده شده‌اند، پس در بسیاری از موارد قرآن از مرحله ظهور لفظی خارج شده و معنای غیر ظاهری و باطنی دارد. این اجمال‌ها، مجاز، کنایه‌ها و استعاره‌ها که در قرآن هست، کلام را متشابه می‌سازد، یعنی امر را بر خواننده مشتبه می‌کند و امکان اشتباه او را فراهم می‌سازد و فهم معنای آنها کار هر کسی نیست. (ر.ک. میانجی، ص 65 طالقانی، ج 3، ص 31 سبحانی، ج 3، ص 382-344، خرمشاهی، ص 185).

5- اگرچه قرآن خود را به اوصاف بیان و تبیان و مبین ستوده؛ اما هر کسی می‌داند که فهم آن برای عوام آسان نیست و حتی برای خواص و علما نیز در یک سطح ممکن نیست؛ زیرا در همه علوم و نیز در علم تفسیر و فهم قرآن، عالمان در یک حد و سطح نیستند.

6- همان قرآنی که خود را به وصف بیان ستوده، همان قرآن تصریح دارد که به بیان پیامبر (ص) نیازمند است و حتی تصریح دارد که رسول الله هم این بیان را از جانب خود ندارد، بلکه از طریق وحی و از جانب صاحب کلام آگاه شده است (قیامت/16، نحل/44) این آیات به روشنی گواهی می‌دهند که قرآن بدون بیان رسول گرامی (ص) و به تبع ایشان ائمه علیهم السلام قابل فهم نیست و خداوند هم به سوال از آنان امر فرموده است.