مثبت نگری به رفتار دیگران از دیدگاه قرآن

اصل صحت چیست؟

اگر در عمل مسلمان یا مؤمنی به لحاظ حكم تكلیفی، تردید حاصل شد كه آن چه از گفتار و كردار و عقیده نمود می‌كند، حلال و مشروع و یا حرام و قبیح است، باید عمل و كار وی را بر وجه مباح و جایز حمل كرد؛ به عنوان نمونه اگر كسی از دور سخنی گفت و شنونده شك كرد آیا سلام می‌كند و یا ناسزا می‌گوید یا شخصی مایعی می‌نوشد و مشخص نیست آب است یا نوشیدنی حرام، یا مردی به همراه زنی مشاهده شد و هر دو به زوجیت خود اقرار كردند، در این موارد و نظایر آن كه در جامعه فراوان اتفاق می‌افتد و می‌بایست اصل را مورد ملاحظه قرار داده و به اقتضای آن، فعل را بر امر مباح و جایز حمل كرد و گفتار و كردار و عقیده وی را بر شكل درست و نیكوی آن بار نمود.

قرآن و اصالت صحت

اصل صحت به عنوان یك اصل اخلاقی، اصلی عقلایی است. به این معنا كه جوامع انسانی بر پایه اصول عقلایی نسبت به رفتار دیگران چنین برخوردی را به كار می‌گیرد. بنابراین اگر سخن از اصل صحت در قرآن و آموزه‌های آن به میان می‌آید به معنای حكمی امضایی و تاییدی است و این گونه نیست كه اسلام آن را به عنوان یك اصل تأسیسی ابداع كرده و برای نخستین بار به مردم سفارش داده باشد.

سیره عقلایی مردمان بر این است كه در رفتار خویش نسبت به دیگران این گونه رفتار كنند و اصل را بر صحت قرار دهند. این گونه است كه در بسیاری از دستورها و ضرب المثل‌های اقوام مختلف با دستورهای مشابه اصل صحت مواجه می‌شویم.

در دستوری از كنفوسیوس به این مطلب برمی‌خوریم كه می‌گوید آن چه را به خود نمی‌پسندی بر دیگران مپسند و آن چه را برای خود می‌خواهی برای دیگران نیز بخواه.

قرآن نیز این اصل را به شیوه‌های مختلف تایید كرده است. در این جا به برخی از شواهد اشاره می‌شود.

خداوند در آیه 83 سوره بقره دستور می‌دهد كه در برخورد گفتاری با دیگران اصل را بر گفتار نیكو و پسندیده قرار دهید: قولوا للناس حسنا. هر چند كه ظاهر این آیه آن است كه با مردم به نیكی سخن بگویید و گفتارتان سبب بغض و عداوت نگردد؛ ولی می‌توان با توجه به روایتی از امام صادق (ع) در تفسیر آیه، آن را به عنوان شاهدی بر تأیید اصل عقلایی دانست.

امام صادق (ع) با اشاره به آیه می‌فرماید: تا زمانی كه یقین ندارید كار دیگران شر و قبیح و ناپسند است درباره آن جز داوری خیر و نیكو نداشته باشید. (كافی ج 2 ص 164)

شیخ انصاری نیز در توضیح آن می‌نویسد: شاید مراد از قول در آیه و روایت همان ظن و اعتقاد باشد؛ بدین ترتیب آیه كریمه به كمك روایت، به حسن ظن و گمان نیكو در حق دیگران بردن ترغیب و تشویق می‌كند و بدگمانی را نسبت به مردم ناپسند می‌شمارد. (فرائدالاصول ج 2 ص715)

بدگمانی گناه است

در سوره حجرات آیه 12 می‌فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّن؛ ای كسانی كه ایمان آورده‌اید از گمان بسیار پرهیز كنید؛ زیرا برخی از گمان‌ها گناه هستند. در این آیه مؤمنان از بسیاری از گمان‌ها درباره دیگران منع شده‌اند كه مراد، گمان سوء است؛ نه گمان خیر؛ زیرا در آیه 12 سوره نور قرآن به گمان خیر كه همان حسن ظن و گمان نیكو است، تشویق كرده است.

در این آیه سخن از گمان بد نكردن درباره دیگری است و هر چند كه گمان یكی از حالات چهارگانه یقین و گمان و شك و وهم است كه به طور غیر اختیاری بر انسان عارض می‌شود و نمی‌تواند مورد امر و نهی قرار گیرد ولی مراد آن است كه انسان آثار گمان را نباید بر آن بار كند و به چنین گمانی ترتیب اثر دهد و به گمان بدی كه در حق دیگران می‌كند اعتنایی كند.

بنابراین اگر گمانی بد در دل وی خطور كرد اشكالی ندارد ولی نباید بدان توجه كند و آثارش را بر آن مترتب سازد. در روایات آمده است كه یكی از چیزهایی كه برای مؤمن نیكوست و راه خلاصی آن را دارد سوءظن است كه راه رهایی از آن بی‌توجهی و جامه عمل نپوشاندن به آن است. (وسائل الشیعه ج 8 ص 263)

هدف از این كار آن است كه آبروی مؤمن حفظ شود؛ زیرا مؤمن در پیشگاه خداوند از منزلت و جایگاه والا برخوردار است و آبروی او از جمله سه گانه‌هایی است كه نمی‌توان متعرض آن شد، مؤمن جان و مال و عرضش در امان است و آبرو و حفظ آن یكی از مهم‌ترین مسایلی است كه نمی‌توان آن را بی ارزش كرد و با تعرض به آن شخص را به خطر انداخت.

قرآن پیامبر (ص) را به علت آبروداری مؤمنان ستوده است. آن حضرت (ص) چنان عمل می‌كرد كه منافقان وی را متهم به سادگی می‌كردند و می‌گفتند او شخص خوش باوری است. قرآن بیان می‌كند كه خوش باوری آن حضرت به نفع شماست كه حفظ آبروی شما را می‌كند و آن چه در دل دارید آشكار نمی‌سازد. (توبه آیه 61) زیرا اگر پیامبر (ص) می‌‌خواست، بی‌درنگ پرده‌ها را كنار می‌زد و شما را رسوا می‌ساخت و مشكلات فراوانی برای شما پدید می‌آمد.

امیر مؤمنان علی (ع) می‌فرماید: كارهای برادر دینی‌ات را بر بهترین وجه حمل كن و در سخن وی براساس بدگمانی داوری نكن، مگر آن كه یقین به خلاف آن پیدا كنی. (كافی؛ ج 2ص 361)

برگرفته از : کیهان، منصور جواهری

تخلیص و تنظیم : گروه دین و اندیشه- مهدی سیف جمالی