كلاه فرنگى
ارگ حسامالدوله (مشهور به كلاه فرنگى) منسوب به امیر حسن خان شیبانى مىباشد و برخى آن را « ارگ كلاه فرنگى» مىنامند. این ارگ متعلق به امیر علم خزیمه بوده كه ایشان آن را به فرماندارى بیرجند اهدا نمود . سازمان میراث فرهنگى این بنا را به عنوان یك ساختمان قدیمى و ارزشمند به ثبت رسانده است.
این ارگ به شكل شش ضلعى و در رأس به شكل مخروط و به رنگ سفید مىباشد و چشم عابرین را از لحاظ زیبائى و طراحى خیره مى كند. در مجاورت این ارگ در سنوات اخیر فرماندارى بیرجند ساخته شده است. آقاى محمد حسین حدیدىپور ،تاریخ بناى آن را سالهاى 1264 تا 1313 هجرى قمرى مىداند. مصالح این ساختمان از گل، آجر، آهك و ساروچ مىباشد.
عمارت "ارگ كلاه فرنگی" بیرجند یادمانی منحصر به فرد در خراسان جنوبی
این اثر تاریخی كه زمانی مقر حكومتی بود از یادگارهای اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار می‌باشد. : عمارت ارگ صرف نظر از فرم ویژه "زیگوارتی" و "شش اشكوبه" از چند بخش مهم تشكیل شده است. بخش هم كف بنا با داشتن كاملترین نقشه و فضاسازی، جایگاه ویژه‌ای در این بنا دارد. فضای ورودی ارگ جلوتر از طبقه هم كف ساخته شده و با چند قوس زیبا و چشمگیر طاقهایی را در آن بوجود آورده است.
مجموع فضاهای بوجود آمده در طبقه هم كف ، علاوه بر دارا بودن تزیینات و فنون تزیینی گوناگون به گونه‌ای طراحی شده كه فضاهای مختلف مانند هشتی ، گنبدی‌ها و اتاق‌ها به وسیله دالان‌های ارتباطی با هم مرتبط می‌باشند. حوضخانه بنا نیز مركزیتی را در طبقه هم‌كف بوجود آورده بطوریكه ورودیهای مختلفی از فضای پیرامون حوضخانه به این محل گشوده می‌شوند. محوطه حوضخانه یك متر از كف اصلی بنا پایین تر است و به صورت هشت ضلعی طراحی و ساخته شده است. فضای پیرامون این مكان دارای طاق نماهای تزیینی با مقرنسهای زیبامی‌باشد به تعداد طاق نماها ، سكوهای كوتاهی در بخش تحتانی آن تعبیه شده است.
روشنایی فضای حوضخانه از طریق گنبدی گلاه فرنگی و توسط پنجره‌های نورگیر تامین می‌شود. آب نمای زیبایی نیز با فرم مخصوص علاوه بر تهویه حوضخانه ، هوای مطبوعی را در این مكان به وجود می‌آورد. از جمله تزیینات به كار رفته در فضای حوضخانه ، مقرنس ، رسمی‌بندی ، كاربندیهای لانه زنبوری و تزیینات گلدانی است. طبقه اول بنا كه به صورت هشت ضلعی بر روی طبقه هم كف ساخته شده ، دارای فضای كمتری است و چند اطاقك در آن ساخته شده است. همچنین سه طبقه دیگر بنا به صورت نمادی ساخته شده و صرفا به دلیل فرم پذیری بنا می‌باشد.
منبع: تبیان خراسان جنوبی
تهیه و تنظیم : زهره حضرتی
