تاریخ نیروی هوایی ارتش ایران(1)

مقدمات تشكیل نیروی هوایی

بررسی خاطرات افسران قدیمی، بیانگر این موضوع است كه قوای (نیروی) زمینی ایران، درسال 1298ش یعنی اواخر حكومت قاجاریه ،برای اولین بار از حمایت دوفروند هواپیمای انگلیسی ،در حالی كه خلبانان آنها نیز انگلیسی بودند، برخوردار شده است. و آن زمانی بوده كه بلشویك های روسی با حمایت ازمیرزا كوچیك خان ،در صدد تجزیه گیلان بر آمدند و انگلیسی ها كه از این امر و پیشروی نیروهای روسی به سمت تهران و ...جنوب بیمناك بودند،تصمیم گرفتند كه با دو فروند هواپیما نیروی ده هزار نفری دولت مركزی ایران رادر سركوب دشمن حمایت كنند.

سپس با وقوع كودتای سوم اسفند 1299شمسی به دست رضا خان سردار سپه و تشكیل قشون متحدالشكل ،رضاخان به فكر خریداری چند فروند هواپیما برای پشتیبانی نیروی زمینی خود افتاد و در پی آن ،در سال 1301شمسی،یك هواپیمای روسی در آسمان تهران دیده شد كه قطعات این هواپیما را با صندوق به تهران آورده ودر زمین های قاجار به هم وصل كرده بودند. در ادامه ،رضاخان تصمیم گرفت كه در سازمان قشون متحدالشكل خود،در شعبه تنسیقات دایره عملیات،دفتری هم به نام دفتر هواپیمایی پیش‌بینی گردد و به این ترتیب،برای نخستین بار در ارتش ایران، نام هواپیمایی جزو سازمان در آمد و در حقیقت ،هسته مركزی نیروی هواییی ایران تشكیل شد.

در دفتر هواپیمایی،تشكیلات یك نیروی هوایی كه بتواند پشتیبان عملیات نیروی زمینی در اجرای طرح های خود باشد ،طرح ریزی گردید و برای عملی شدن این طرح ،دولت ایران توسط سفیر خود در واشنگتن برای خرید چند دستگاه هواپیما و تاسیس یك اداره هواپیمایی و تعلیم عده ای ،با دولت آمریكا در26 دی ماه 1301شمسی، وارد مذاكره شده اند. اما مذاكره با این دولت نتیجه ای نداشت و دولت ایران ناگزیر شد كه نخستین هواپیما را در همان سال از شركت یونكرس آلمان خریداری كند و در سال بعد نیز تیپ گیلان و مازندران ،دو هواپیمای دیگر از همان نوع به نام های گیلان و مازندران خریده و به تهران فرستادند و چند ماه بعد هم چهار هواپیما از نوع دوها ویلاند ،از روسیه خریداری شد . به این ترتیب در اواخر سال 1302ش ،نیروی هوایی ایران دارای هفت فروند هواپیما بود كه خلبانان و مكانیسین‌های آنها نیز آلمانی و روسی بودند.

در ادامه،با توجه به گسترش نیروی هوایی،در مرداد ماه 1303ش نخستین هیات دانشجویی ایران مركب از ده نفر برای فراگیری فن خلبانی به روسیه رفتند و بعلاوه یك نفر از افسرانی هم كه در خرداد ماه همان سال برای تحصیل در رشته های مختلف مربوط به ارتش ،فرانسه رفته بود ،در رشته هواپیمایی مشغول به آموزش شد.

در اواخر سال 1303ش نیز یك شركت آلمانی به نام یونكرس،شعبه ای در ایران دایر كرد و چند هواپیما برای حمل و نقل مسافر در خطوط تهران، مشهد ،شیراز ،انزلی وبوشهر به كار انداخت كه ارتش ایران به تدریج برای سركوب اغتشاشات داخلی،گاهی اوقات هواپیماها و خلبانان این شركت را به صورت روزمزد به كار می گرفت.

در سال 1304ش،دولت ایران بیست فروند هواپیمای دیگر از فرانسه ،آلمان و روسیه خریداری كرد ودر همین زمان ،سرهنگ خلبان ایرانی كه در خارج از ایران بود، ماموریت یافت كه با یكی از هواپیماهای تازه خریداری شده، از فرانسه به سوی تهران پرواز كند واو نیز با آن هواپیما ،از فرودگاه نظامی ویلا كوپولی پرواز كرد وپس از نشستن درچند شهر مسیر خود،بالاخره در فرودگاه قلعه مرغی تهران فرود آمد.

در سال 1305،پس از بازگشت افسران ایران از روسیه كه برای تعلیمات هوایی وپرواز در سال 1303اعزام شده بودند ،اداره هواپیمایی با دوقسمت ص و فنی وجمعا با بیست فروند هواپیما تشكیل گردید . این هواپیماها علاوه بر اینكه شماره های مخصوصی داشتند ،به اسامی مختلفی مانند عقاب ،تیهو ، كركس،شاهین ،هما،قرقی، كبك و بلبل نیز خوانده می شدند.

در سال بعد،پس از اینكه افسران تعلیم دیده جدیداز فرانسه به ایران باز گشتند،چند فروند هواپیمای دیگر نیز خریداری شدو سازمان هواپیمایی به دو صورت گردان هواپیمایی ویك گروه تعلیماتی درآمد .سپس دسته دوم و سوم محصلان ایرانی نیز از فرانسه بازگشتند و چون كادر مربی و افسری هوایی بالنسبه سرو صورتی گرفته بود ،رسما اداره ایی به نام اداره هواپیمایی در قلعه مرغی تشكیل شد.از این پس ،به توسعه سازمان هواپیمایی ایران توجه بیشتری شد و دانشجویان وافسران دیگری به مدارس و آموزشگاه های خلبانی وفنی كشورها ی روسیه و فرانسه فرستاده شدند.

با گذشت ده سال از تاسیس نیروی هوایی ایران نخستین فعالیتهای ایران در زمینه نیروی هوایی و فراهم شدن زمینه های فعالیت در این بخش،ضرورت تاسیس یك آموزشگاه فنی(مدرسه مكانیسین)احساس گردید و به این منظور قرار شد كه بیست نفر مكانیسین هوایی از كشورهلند برای تعلیم در مدرسه فنی كه در مهر ماه افتتاح می‌شد،استخدام شوند. اما این امر به دلایلی به تعویق افتاد و سرانجام در شهریور ماه 1311،مدرسه خلبانی تاسیس گردید . چهار نفر افسر هوایی نیز از كشور سوئد برای تعلیم فن خلبانی استخدام شدند كه به مرور تعداد آنها بیشتر شد و با فعالیت آنان در این زمینه و گسترش این امر،یك دانشكده فنی هوایی هم جهت آموزش عده‌‌ای افسر فنی در دوشان تپه تهران ایجاد گردید.

به این ترتیب در سال 1311 شمسی،سازمان هواپیمایی ایران عبارت بود از: یك گروه آموزشی ،یك گردان شكاری و یك گردان بمباران و اكتشافی كه تابع اركان حزب قشون بودند وبا وجود این تشكیلات ، با طرح جدیدی اركان جنگ هوایی از نیروی زمینی جدا شد و سازمان مستقل هواپیمایی ، مركب از یك هنگ ، فرماندهی وستاد هنگ (مركب از 3ركن و یك دفتر ستاد)تشكیل گردید.

در سال 1312 با توجه به گسترش قوای هوایی ایران و خرید روز افزون هواپیماهای جنگی از خارج ،دولت وقت تصمیم گرفت كه برای بی‌نیازی از خرید هواپیما ویا حداقل برای كاستن هزینه خرید آنها نسبت به تاسیس كارخانه های هواپیما سازی اقدام كند . یه همین منظور برای خرید ماشین ولوازم كارخانه به كشورهای اروپایی مانند آلمان و انگلستان سفارش هایی داده شد و این ماشینها و لوازم راكه در سال 1314به ایران رسید ،در دوشان تپه نصب كردند وبه نام كارخانه های هواپیما سازی شهباز مشغول به كار شد.

این كارخانه ها در مرداد ماه 1317،نخستین هواپیما های ودرابه بهره برداری رساندند كه در برابر رضا شاه پرواز كردند.

در 25 دی ماه 1314طبق ماده 1 حكم شماره 2366،عنوان هواپیمایی نظامی ایران از قوای هوایی به نیروی هوایی تغییر یافت و به طور رسمی ابلاغ شد .سپس هنگ هوایی مشهد و هنگ هوایی اهواز به ترتیب در سالهای 1315و 1316 تاسیس گردید وباشگاه هواپیمایی كشوری ایران نیز در سال 1318، به منظور پرداختن به امر آموزش خلبانی در ایران فعالیت خود را آغاز كرد.

تا شهریور 1320 كه پایان دوران حكومت پهلوی اول است ،نیروی هوایی ایران دارای 283 فروند هواپیما ،فرماندهی و ستاد نیرو،و منضمات آن،سازمان واحدهای هوایی شامل پنج هنگ (تبریز ،مشهد ،هنگ بمباران تهران ،هنگ قلعه مرغی تهران و اهواز )و آموزشگاه خلبانی گردید،اما در همین زمان با حمله نیروهای متفقین به ایران ،اولین ضربه سازمانی ناشی از اشغال كشور ، بر این نیرو وارد شد و این نیرو از 12مهر 1320در اختیار وزارت جنگ گذاشته شد و به صورت اداره پنجم آن وزارت خانه در آمد.

نیروی هوایی ایران در دوره محمد رضا پهلوی

در روز 15 مهر ماه 1320،ابلاغ شد كه اداره هواپیمایی در امور داخلی مربوطه،كما فی سابق مستقل است ودر كار ارتش ،به عنوان یكی از ادارات وزارت جنگ،ادامه خدمات خواهد داد .از آن سال تا سال 1326،نیروی هوایی فعالیت چشمگیری نداشت،تا اینكه در آن سال آموزشگاه فنی،دوره نهم خود را تشكیل داد و نود نفر هنر آموز را پذیرفت ودروره های تكنیلی دانشكده فنی افسری، كلاس فنی ویژه درجه داران ،اموزشگاه فنی و ناو بری هوایی تا سال 1336 تشكیل شد . در سال 1336 عنوان ستاد نیروی هوایی به فرماندهی نیروی هوایی تغییر یافت ودر سال 1339،سازمانی به نام كمك های آموزشی جهت تكمیل تعلیمات فنی هنر آموزان در تیپ تعلیمات تاسیس گردید.

سپس در سال 1346،تیپ تعلیمات با امكانات آموزشی بیشتر ،مركز آموزشهای هوایی نامیده شد كه به شش هیات آموزش نظامی،افسری،زبان ،الكترونیك،نگهداری هواپیماو تخصص های مختلف ،كار آموزش در نیروی هوایی را آغاز كرد.

در سال 1347،به دنبال افزایش روز افزون حضورهواپیماهای پیشرفته ما فوق صوت‌f-5 و f-4،نیروی هوایی به استخدام كادر جدیدی تحت عنوان هما فری برای انجام عملیات تعمیر ونگهداری هواپیماها پرداخت وطی همین سالها،در خواست سفارش و خرید هواپیماهایf-14هم از دولت آمریكا در دستور كار قرار گرفت كه 72 فروند از این هواپیماها در بهمن ماه 1354درفرودگاه مهرآباد به زمین نشست.در سال 1357،نیروی هوایی ایران در صدد بود كه تعداد جنگنده های خود را از 447 فروند به 500 فروند برساند كه این تعداد ایران را در رده كشورهای غربی و بالاتر از كشورهای خاور میانه قرار می داد.

ادامه دارد...

می توانید در انجمن دانش و فناوری درباره این موضوع بحث کنید.

منبع: انجمن هوافضا

تنظیم برای تبیان: محسن مرادی