محمد حسین تونی ، معروف به فاضل تونی ، ادیب و مدرّس حکمت و عرفان . در 1298 در تون زاده شد . «تون یا «فردوس» یکی از شهرستان های جنوب استان خراسان است که با 6/21956 کیلومتر مربع مساحت در بخش مرکزی استان واقع و مرکز آن شهرستان فردوس است. پدرش ، ملاعبدالعظیم ، واعظ بود و فرزندش را پیش از رسیدن به سن تعلم ، به مکتب سپرد. تونی پس از فرا گرفتن خواندن و نوشتن در مدتی کوتاه ، به تحصیل مقدمات ادبیات عربی پرداخت و تمامی قرآن کریم را نیز حفظ کرد. سه چهار سالي از تحصيل آن مرحوم نگذشت كه پدرش به جوار رحمت حق پيوست و كودكي خود را يتيم و بي سرپرست گذاشت و چون در طي زندگي از قيد علائق آزاد بود و توجهي به اندوختن مال نداشت، ميراثي نيز از خود بجاي ننهاد.
تونی در زادگاه خود ، شرح سیوطی بر الفیه ابن مالک ( البهجة المرضیة ) را نزد ملامحمد باقر تونی ، و مغنی را نزد آقا میرزاحسین خواند و مقداری از مطوّل را نیز فرا گرفت . در هفده سالگی برای ادامة تحصیل به مشهد رفت . استادان وی در آنجا عبارت بودند از : ادیب نیشابوری در درس مطوّل ، که لقب «فاضل » را او به محمد حسین داد؛ آقا میرزا عبدالرحمان مدرّس شیرازی در تدریس قسمتی از مطوّل و خلاصة الحساب شیخ بهائی و هیئت و نجوم و تحریر اقلیدس ؛ حجة الاسلام بجنوردی در فقه و اصول و شیخ اسماعیل قائنی در درس معالم. پس از شش سال ، او با شیخ محمد ـ که بعدها در اصفهان به شیخ محمد حکیم معروف شد ـ به اصفهان رفت تا به تحصیل فلسفه و حکمت بپردازد و دانش خود را در فقه و اصول تکمیل کند. در آن هنگام اصفهان مهد دانش و ملقب به دارالعلم بود و تدریس علوم دینی و فلسفی در آنجا رونق داشت. فاضل تونی و شیخ محمد، در اصفهان حجرة محقری گرفتند و با تنگدستی ، اما با شور و حرارت به تحصیل پرداختند .
فاضل تونی از اولین روزهای اقامت در اصفهان ، در درس منظومة جهانگیرخان قشقایی حاضر شد و پس از شش سال آن را تمام کرد. جهانگیرخان دورة منظومة حکیم سبزواری (ملاهادی سبزواری ) را در مدت شش سال تدریس می کرد و قسمت اعظم مطالب شفا و اشارات و حکمة الاشراق و اسفار را در ضمن آن بیان می کرد . تونی هم زمان با تحصیل منظومه ، از علمای بزرگ اصفهان ، همچون آقاسید محمد صادق خاتون آبادی و آخوند فشارکی و آقا سید علی نجف آبادی ، فقه آموخت .او یازده سال در اصفهان ماند و تمام وقت خود را به تحصیل و مباحثه و تدریس و عبادت و ریاضت و تهذیب نفس اختصاص داد که به گفتة خود وی ، بهترین ایام عمرش بوده است.
فاضل ، پس از اقامت یازده ساله در اصفهان سفری به خراسان کرد و بار دیگر عازم اصفهان شد. اما در بین راه ، چون به تهران رسید، با خبر شد که آقا میرزاهاشم اشکوری ، استاد نامور فلسفه در مدرسة سپهسالار جدید، تدریس شرح مفتاح الغیب را آغاز کرده است . چند روزی در این شهر درنگ کرد و به درس اشکوری حاضر شد. احاطة علمی و صفای محضر اشکوری فاضل را چنان مجذوب ساخت که از رفتن به اصفهان صرف نظر کرد و در تهران ماند. او علاوه بر شرح مفتاح الغیب ، شرح فصوص الحکم و تمهیدالقواعد را نیز از وی فرا گرفت.
ملامحمد باقر تونی: استاد او در سیوطی.
آقا میرزا حسین: استاد او در مغنی و مقداری از مطول (ایندو نفر استاد او در «تون» بودند).
ادیب نیشابوری: مطول.
آقا میرزا عبدالرحمن شیرازی: خلاصة الحساب، هیئت و نجوم و تحریر اقلیدس.
حجة الاسلام بجنوردی: فقه و اصول.
شیخ اسماعیل قائنی: معالم.
جهانگیر خان قشقایی: منظومه حکیم سبزواری
پس از درگذشت آقا میرزا هاشم اشکوری ، تونی به مدرسة دارالشفا رفت و به تدریس پرداخت.وی در مدرسة علوم سیاسی و دارالفنون ، عربی و فقه و منطق و از 1313ش در دارالمعلمین عالی ، که تازه تأسیس شده بود، زبان عربی و بعدها منطق و فلسفه تدریس کرد. همچنین در دانشکدة معقول و منقول از بَدو تأسیس و در دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ، فلسفه و زبان و ادبیات عرب تدریس می کرد.
جلسات درس فاضل تونی بسیار پربار و آموزنده بود. وی مطالب را شمرده و با طمأنینه شرح می داد، مشکلترین و پیچیده ترین مطالب را ساده و روشن می ساخت ، درس خود را به آیات و احادیث و اشعار مولوی و حافظ و شیخ محمود شبستری و جامی و جز آنان می آراست و بیانش گاه با طنز و طیبت همراه می شد . فضائل علمی و اخلاقی فاضل تونی بسیار بوده است .
بسیاری از استادان و بزرگان به فضل و فضیلت او گواهی داده اند (خوانساری ، ص 50 ـ54). بیان محمد علی فروغی در مقدمة ترجمة فنون سماع طبیعی (ص 3) و علی اکبر دهخدا ذیل مدخل «ابوعلی بن سینا» (ج 1، ص 831) و شهید مرتضی مطهری در مقدمة کتاب التّحصیل (ص الف ، د) ، بر جلالت قدر و احاطه و دقت نظر و خدمت او به علم و حکمت گواهی می دهد.
آیت الله بروجردی: در نامه ای او را "عمادالعلماء المتالهین" خطاب کرده است.
شهید مطهری در مقدمه کتاب «التحصیل» : خدمت او به علم و حکمت و جلالت و قدر او را ستوده است.
محمدعلی فروغی و علی اکبر دهخدا: بر احاطه و دقت نظر و علم او، سخن گفته اند.
حسن حسن زاده آملی و عبداللّه جوادی آملی ، هر دو از شاگردان فاضل تونی بودند و از او با احترام فراوان یاد کرده اند.فاضل تونی در زهد و تقوا و مواظبت بر فرایض و نوافل و تزکیة نفس و کمک به مستمندان اهتمام فراوان داشت و به دنیا التفاتی نداشت ؛ دارایی او خانه ای کوچک و چند قفسه کتاب بود.
فاضل تونی به واسطة قدرت شگرف حافظه اش ، احتیاجی به یادداشت نداشت . وی بندرت دست به قلم می برد و هنگام نوشتن نیز بسیار کُند و با خطی کاملاً ابتدایی می نوشت ؛ از اینرو آثار مکتوب او محدود است و غالباً یادداشتهای دانشجویان او در کلاس ، به صورت کتاب در آمده است . با اینهمه بر بسیاری از آثار عرفانی و فلسفی ، از جمله اسفار و منطق شفا ، حواشی مختصری نوشته و مطالب پیچیده را بخوبی شرح داده است .
مهمترین آثار چاپ شدة فاضل تونی عبارت اند از:
1) جزوة صرف (تهران 1315ش ). این کتابِ نسبتاً مبسوط مشتمل است بر تجزیه و ترکیب تعدادی از آیات قرآن کریم که تونی در مؤسسة وعظ و خطابه املا کرده و به مناسبت هر آیه ، نکاتی دقیق از تفسیر و معانی و بیان و کلام و حکمت و عرفان نیز آورده است .
2) تعلیقه بر شرح فصوص الحکم (تهران 1316ش ) که متضمن نکات و دقایق عرفانی و به منزلة رسالة دکتری اوست . این کتاب مشتمل است بر توضیحاتی در بارة مقدمة داود قیصری بر شرح فصوص الحکم ِ ابن عربی . بدیع الزمان فروزانفر بر این تعلیقه ، مقدمه نوشته است .
3) قسمت نحوِ کتابهای صرف و نحو و قرائت ، که کتابهای درسی سالهای اول و دوم و سوم دبیرستانها بوده اند. 4) منتخب قرآن و نهج البلاغه که مجموعه ای است از آیات قرآن و کلمات قصار و چند خطبه از نهج البلاغه ، با شرح لغات .
5) منتخب کلیله و دمنة عربی و وفیات الاعیان ابن خلّکان ، با شرح و ایضاح لغات مشکل آنها.
6) جزوة منطق که تقریرات او در رشتة فلسفه (دانشکدة ادبیات ) است .
7) حکمت قدیم ( در طبیعیات ) نیز مجموعه تقریرات او در رشتة فلسفه است .
8) الهیات (تهران 1333ش ) که شامل امّهات مسائل حکمت الهی است و کتابی پر محتوا و بسیار گرانقدر، و آخرین اثر تونی است.
استاد بزرگوار، آيةالله فاضل تونى در زمينه حكمت و عرفان صاحبنظر بود و در تقرير و تبيين عبارتهاى پيچيده شرح فصوص الحكم مهارت خاصى داشت.
ايشان گاهى در اثناى درس مى فرمود: بكوشيد با علوم و معارف الهى انس بگيريد. اگر نفس با اين معارف آشنا نشود، به تدريج به امور پست دنيايى گرايش مى يابد. آنگاه خاطرهاى از دوران تحصيل خود در مدرسه صدر اصفهان نقل مى كرد و مى گفت: هر سال چند كارگر براى تخليه چاه فاضلاب مدرسه، به آنجا مى آمدند. يكى از سالها ميان متولى مدرسه و كارگران بر سر دستمزد اختلاف پيش آمده بود و نزديك بود متولى با آنان به توافق نرسد و كار را به گروهى ديگر واگذار كند، امّا كارگران با ذكر دليلى، متولى مدرسه را قانع كردند. آنان گفتند: حدود چهل سال است كه ما در اين كار سابقه داريم. چگونه اين كار را به ديگران مى سپاري؟ متولى با اين استدلال تسليم شد و كارگران مشغول كار شدند. هنگام شروع كار، مسؤول گروه به بقيه گفت: اين طلبه ها دارند وقت خودشان را تلف مى كنند؛ آدم بايد كار كند و نان دربياورد. مرحوم فاضل تونى مى فرمود: كسى كه چهل سال سابقه تخليه چاه دارد و به اين كار انس گرفته است، به جايى مى ر سد كه كار خود را تقديس مى كند و تحصيل معارف الهى را بيهوده مى پندارد.
علامه حسن زاده آملی فرمودند : خاطره ای ناگوار از درس شفای استاد حضرت آیت الله فاضل تونی پس از مدت مدیدی که بسیاری از طبیعیات شفا را در نزد وی خوانده ام برایم روی آورده است:
در این درس شفا کسی با من شرکت نداشت، فقط من تنها به محضرش تشرف می یافتم. یک روز چهارشنبه که روز آخر درس هفته است، دیدم آن جناب درست و موزون مطلب شفا را تقریر نمی فرماید و پریشان میگوید و من چند بار سؤال پیش آوردم و جواب مقنعی نفرموده است؛ چنین انگاشتم که شاید مانعی پیش آمده است و درس را مطالعه نفرموده است. روزهای پنجشنبه و جمعه و دیگر تعطیلی ها در محضر استاد شعرانی دروس ریاضی فرا میگرفتم. لذا فردای آن روز چهارشنبه یاد شده برای درس ریاضی به حضور استاد شعرانی شرفیاب شدم و در آن محضر نیز تنها بودم. غرض اینکه بسیار خامی و بی ادبی از من سر زد که به استاد شعرانی عرض کردم: حضرت آقا! دیروز جناب استاد فاضل تونی درس شفا را درست تقریر نفرموده است و من چند بار سؤال پیش آورده ام ولکن از ایشان جواب موزون و مطبوع نشنیدم، لاجرم سکوت کردم و پیگیری نکردم.
استاد شعرانی در هنگام گفتارم به نوشتن اشتغال داشت، بدون اینکه سر را بلند کند و مرا نگاه کند، به حالت انقباض و گرفتگی چهره، با لحنی خاص و اعتراض آمیز فرمود: درسها و بحثهایت را کم کن، و شفا را پیش مطالعه کن و در آن بیشتر زحمت بکش. من خاموش شدم، ولی انفعالی شدید به من روی آورد که شاید استاد شعرانی این گستاخی را از من درباره خودش نیز احتمال دهد که در محضر استادان دیگر از ایشان همچنین بی ادبی از من صادر شود.
تا فردای آن روز که روز جمعه بود و برای درس ریاضی تشرف حاصل کردم، در حالی که آن حالت انفعال بر من حاکم بود، به محض نشستن رو کرد به من و فرمود:
آقا آن اعتراض دیروز شما بر آقای فاضل تونی، حق با شماست. زیرا که ایشان به سکته مغزی دچار شده است و الان در بیمارستان بستری است و آن پریشانی گفتارش از رویداد طلیعه سکته بود.
پس از درس استاد شعرانی به بیمارستان رفتم تا چشم آن جناب به من افتاد به شدت گریست و مرا نیز به گریه آورد. دست و پایش را بوسیدم و عرض کردم آقاجان ما باید از شما صبر و سکینه و وقار بیاموزیم.
علامه فاضل تونی، در نیمه شعبان سال 1380 هجری قمری در سن 82
سالگی مصادف با 13 بهمن 1339 شمسی در تهران در گذشت. مدفن او در
قبرستان شیخان در شهر قم می باشد.
منبع: سايت راسخون
تهيه و تنظيم: فريادرس گروه حوزه علميه
