نقدی بر یك سریال ساخته نشده
شاید عجیب به‌نظر برسد اما امروز در شرایطی قرار داریم كه می‌توانیم ساخته نشدن بعضی از سریال‌ها را نقد و شرایط ساخته نشدن آنها را بررسی كنیم.
تلویزیون به‌دلیل وسعت مخاطبان خود و شرایط خاصی كه در كشور ما دارد، یكی از منابع اصلی الگودهی فرهنگی محسوب می‌شود.
تلویزیون رسانه‌ای ملی است و طبیعتا بابت به دوش كشیدن چنین قیدی می‌تواند مورد پرسش قرار گیرد كه در این فرایند مهم و فرهنگساز چه نقشی دارد و آیا موفق عمل می‌كند یا نه؟
فرهنگ، پدیده‌ای است كه اگر چه دارای قدمت است اما خیلی زود در معرض پدیده‌ای جدید در حوزه خود رویه عوض می‌كند و مخاطبان در تعامل با تلویزیون سعی می‌كنند، اطلاعات خود از حوزه‌های مختلف فرهنگ را به روز كنند. حال اگر این الگوهای فرهنگی توان مواجهه با دیگر منابع الگوده فرهنگ را نداشته باشند، لاجرم مخاطب را اقناع نكرده یا در وضعیت سابق از نظر درجه آگاهی نگه می‌دارند.
از این مقدمه می‌خواهیم به جایی برسیم كه سیستم تولید و پخش بر سریال‌های مذهبی را به چالش بكشیم. در تلویزیون ما در حوزه مذهب شیعه چند اتفاق بزرگ افتاده است یا به عبارت بهتر یك اتفاق بزرگ با چند پس‌لرزه، اما در مقابل آن، چندین اتفاق بزرگ هم هنوز نیفتاده است.
ساخته شدن سریال «امام علی (ع)» آن اتفاق بزرگ بود و سریال‌های «تنهاترین سردار» و «ولایت عشق» ادامه منطقی آن.چه بتوانیم كیفیت این سریال‌ها را با هم مقایسه كنیم چه نتوانیم، چه آنها را سریال‌های موفقی بدانیم و چه ندانیم و چه از عملكرد تیم تولیدی اعم از كارگردان، بازیگران و... خوشمان بیاید یا نیاید، مهم این است كه این سه سریال ساخته شده است و مورد رضایت نسبی مخاطب قرار گرفته حال یكی بیشتر و یكی كمتر.
اما چنان كه ذكر شد در مقابل این چند سریال هنوز سیل سریال‌های ساخته نشده و انتظارات بجای مخاطبی كه آن‌را طلب می‌كند سنگینی می‌كند. در چنین شرایطی است كه می‌توان از ساخت سریال‌های پرخرج و حتی موفق و مقبولی كه از انتظارات مخاطب تلویزیون ایران و فرهنگ مذهبی او دور است و همچنین از سریال‌های حاشیه‌ای و پر خرج درباره مقاطع تاریخی هزار بار پرداخته شده معاصر خرده گرفت و در عوض از ساخته نشدن سریال‌هایی كه با توجه به فرهنگ عمومی ما باید ساخته می‌شدند شكایت كرد؛ در حالی كه ما درباره حضرت مسیح(ع)، مریم مقدس(س)، اصحاب كهف، ایوب پیامبر (ع) و یوسف پیامبر (ع) سریال ساخته و برای ساخت سریال‌های حضرت موسی(ع) و سلیمان نبی (ع) و... دورخیز كرده‌ایم اما هنوز از امام جعفر صادق(ع) كه او را دارای نقش اساسی در مذهب اكثریت مردم یعنی شیعه می‌دانیم چیزی ارائه نداده‌ایم.
برخی معتقدند در حوزه تاریخ پیش از اسلام اهمال شده و عزمی جدی نیز برای پاسخ به انتظارات پاره‌ای از مخاطبان تلویزیون مشاهده نمی‌شود، حتی بعد از موضع گیری‌های تند مسئولان رسمی و نیمه‌رسمی ما در مقابل ساخت فیلم‌هایی چون« 300 » و« اسكندر».
اما در حوزه فرهنگ مذهبی نیز وضع به همین منوال است. در حالی كه هنوز اثر قابل اعتنایی درباره پیامبر اكرم (ص) ساخته نشده‌است، وضعیت ساخت سریال امام حسین(ع) نیز در هاله‌ای از ابهام است، همینطور سریال‌ها و آثار ارزشمند درباره دیگر معصومین و امامان شیعه (ع) كه در ذهن مخاطب جوان جز در قالب چند حدیث و روایت كه گاهی هم اشتباه و جابه‌جا نقل می‌شود دیده نمی‌شود. در این میان نقش سریال امام حسین(ع) و دلایل ساخته نشدنش برجسته‌تر است.
بر كسی پوشیده نیست كه واقعه كربلا نقشی اساسی در فرهنگ مذهبی ما دارد به‌نحوی كه از دیرباز با پرده خوانی و روضه خوانی و سخنرانی‌های متفاوت، فرهنگ ما سعی در بازنمایی اصل واقعه برای آشنایی مخاطبانش دارد. در این میان معضلاتی هم پیش آمده‌است كه چند سالی است در اظهارنظرهای رسمی اعم از متولیان فرهنگی یا علمای شیعه می‌توان رد آنها را پی گرفت؛ بروز خرافه و ایجاد معارف غلط و رفتارها و مناسك عجیب و غریب از جمله این آسیب‌ها هستند كه همگی دلسوزان عرصه فرهنگ در رفع و رجوع آن اتفاق نظر دارند. اما چنان كه خاصیت فرهنگ است، زدودن مفاهیم خرافی از آن بسیار مشكل‌تر از بیرون كشیدن سوزن از انبار كاه است.
یكی از اصلی‌ترین كاركردهای فرهنگی سریال‌های مذهبی سامانمند كردن تخیلات پیرامون یك واقعه یا یك شخصیت مذهبی است. بسیاری از ما یك تخیل شخصی از واقعه كربلا در ذهن داریم. بسیاری از این تخیلات به‌دلیل تغذیه شدن از منابع مختلف راه را برای نفوذ مفاهیم غلط و خرافی می‌گشاید. نخستین كاركرد آشكار یك محصول فرهنگی قابل اعتنا در این حوزه ایجاد یك كلیت قابل اعتنای تصویری درباره این واقعه است كه شاید بزرگ‌ترین واقعه مذهبی ما ایرانیان نیز به شمار می‌رود.
چنین اثری دقیقا به خاطر همین روایات متعدد و انتظارات متناقض مخاطبان حتما با مشكلاتی مواجه خواهد شد، مشكلاتی كه چند سال قبل نیز زمزمه‌های پیش تولید سریال امام حسین(ع) به كارگردانی شهریار بحرانی را به سمت تعطیلی برد.
در این چند سال سریال‌های حاشیه‌ای درباره قیام عاشورا ساخته شده است. سریال «معصومیت از دست رفته» و سریال در حال ساخت «مختارنامه» توسط میرباقری اگر چه به اصل واقعه نپرداختند اما به‌نظر می‌رسد دستگرمی‌های خوبی برای صداوسیما برای گرفتن تصمیم نهایی بودند و باید امیدوار بود كه ساخت این كارها ادامه پیدا كند.
قیام عاشورا چنان كه سال‌ها سینه به سینه نقل شده است سرشار از لحظات دراماتیك است و نوحه‌پردازان و راویان به اندازه كافی المان‌های نمایشی را در آن لحاظ كرده‌اند.
در فیلمنامه نیازی به تزریق عوامل جذابیت متفرقه نیست چرا كه یكی از معضلات اصلی سریال‌های مذهبی تناقض عوامل ایجاد جذابیت با مفاهیم و انتظارات مخاطب مذهبی است.
در این میان تنها باید منتظر شخصی بود كه بتواند بین تمامی روایات صحیح، تمایلات مدیران سیما، صاحب‌نظران مذهبی و انتظارات تاریخی مردم ارتباط برقرار كند. و این تنها به سریالی درباره واقعه كربلا خلاصه نمی‌شود؛ انبوه سریال‌های ساخته نشده كه هر كدام بازگوی پتانسیل تاریخ ما در حوزه معنا دهی و الگودهی فرهنگی است، نشان‌دهنده ظرفیت خالی‌ای است كه هر چه زودتر باید پر شود.
تنظیم برای تبیان : مسعود عجمی
