در مذمّت اسراف و تبذیر

حکایتی از جوامع الحکایات

شك نیست كه اسراف، مُبذَّرِ كنوزِ اموال ^¹و مخرَّبِ قصورِ اعمار^² ست و مرد مسرف، از فایدة نعمت محروم بود و به وخامت عاقبت و ندامت، گرفتار. و نصّ قرآن، مر فرزندان آدم را در تناولِ طعام و محافظت غذا می‌فرماید: قوله- تعالی- "كُلُوا وَ اشَرُبوا وَ لا تُسِرفُو اِنَّهُ لا یُحِبُّ المُسرفین" ^³و مصطفی- صلی الله علیه و آله- فرموده است: "الاِقتصادُ ^⁴نِصفُ العیش" و گفته‌اند: این حدیث در میانه گرفتن^⁵ آن است كه دخل چنان گیری كه شاید و نتیجة دیگر آن است كه خرج چنان كنی كه باید.

و جماعتی كه آفریدگار- سبحانه و تعالی- مرایشان را نعمتی فاخر، و مالی وافر كرامت فرموده است، ایشان مر آن اموال را به اسراف و تبذیر بر باد دادند، و به عاقبت جامِ مذلّت چشیدند و از آن اسراف، هیچ فایده ندیدند، و درین باب حكایاتی چند ایراد خواهد افتاد تا برهانِ این معنی و صدقِ آن دعوی، به حقیقت انجامد. بتوفیق الله و مشیّته.

حكایت - آورده‌اند كه ندیمی از ندمای امیرالمؤمنین مأمون، شبی در خدمت او سمری ^⁶می‌گفت و از نظم و نثر در پیش وی دری می‌سفت. پس در اثنایِ آن گفت كه: در همسایگیِ من مردی بود دیندارِ پرهیزگار، و كوتاه دستِ یزدان پرست. چون مدتِ حیاتش به آخر آمد، و اجل بر املِ او غالب شد، پسری جوان داشت و بی‌تجربه؛ او را پیش خود خواند و از هر نوعی او را وصیتها كرد و در اثنایِ آن گفت: ای جانِ پدر، آفریدگارِ عالم- جلّ جلاله- مرا مال و نعمتی داده است و من، آن را به رنج و سختی، حاصل كرده‌ام؛ و آسان آسان به تو می‌رسد؛ نمی‌باید كه قدرِ آن ندانی و به نادانی آن را به باد دهی. جهد كن تا از اسراف كردن، دور باشی و از حریفانِ پیاله و نواله ^⁷كرانه كنی.

و من یقین دانم كه چنانكه من به عالم آخرت روم، جماعتی از ناهلان، گردِ تو در آیند و یارانِ بد، تو را به فسادها تحریض ^⁸كنند و تمامت این مالِ تو تلف شود.

و من یقین دانم كه چنانكه من به عالم آخرت روم، جماعتی از ناهلان، گردِ تو در آیند و یارانِ بد، تو را به فسادها تحریض كنند و تمامت این مالِ تو تلف شود.

باری، از من قبول كن كه اگر این همه ضیاع ^⁹و متاع بفروشی، زینهار تا این خانه نفروشی كه مردِ بی‌خانه چون سپری بود بی دسته. و اگر افلاسِ تو به نهایت رسد و نعمتِ تو سپری شود و دوست و رفیق، خصم شوند، زینهار تا خود را به سؤال ^¹⁰ بدنام نكنی؛ و در فلان خانه ¹¹رسنی آویخته‌ام و كرسی نهاده، باید كه در آنجا روی و حلقِ خود را در آن طناب كنی، و كرسی از زیر پایِ خود برون اندازی. چه مردن به از زیستن به دشمنكامی.

پدر، جوان را این وصیّت بكرد و به دارِ آخرت، رحلت كرد. پسر، چون از تعزیت پدر باز پرداخت، روی به خرج ِاموال آورد، و در مدت اندك، تمامت آن مالها را تلف كرد و آنچه عروض و اقمشه ^¹² بود جمله بفروخت، و جز خانه، مر وی را هیچ دیگر نماند. و كار فقرو فاقه و عُسرتِ او به درجه‌ای رسید كه چند شبانروز گرسنه بماند و هیچ كس او را طعامی نمی‌داد.

پس وصیّت پدرش، یاد آمد. برفت در آن خانه كه رسن آویخته بود و كرسی نهاده. بیچاره از غایتِ اضطرار به استقبالِ مرگ باز شد و در آن خانه شد و رسنی دید از سقف معلّق و كرسی در زیر آنه بنهاد و حیات را وداع كرد و بر كرسی شد و رسن را در حلقِ خود انداخت، و كرسی را به قوّت پای، دور انداخت. از گرانی جُثّة او، تیرِ آن خانه بشكست و ده هزار دینار سرخ از میان تیر بیرون افتاد.

چون جوان، آن زر بدید، بغایت شادمان شد، و دانست كه غرضَ پدر وی از آن وصیّت، آن بوده است كه بعد از آنكه جامِ مذّلت، تجرّع ^¹³كرده باشد، چون زر بیابد، دانسته خرج كند.

پس، جوان دو ركعت نماز بگزارد و آن زرها به آهستگی در تصرّف آورد و اسبابِ نیكو بخرید و زندگانی میانه آغاز كرد و از آن واقعه، از خوابِ غفلت بیدار شد و بغایتی متنبّه گشت كه حكیمِ روزگار شد.و فایدة این حكایت آن است كه مرد مُسرِف، آنگه از خواب بیدار شود كه مال از دست بداده باشد و از پای در آمده بُود.

(جوامع الحكایات و لوامع الروایات عوفی، مقابله و تصحیح دكتر امیربانو مصفا، دكتر مظاهر مصفا)

پی نوشت ها :

1- پریشان كنندة گنجهای دارائیها.

2- ویران كنندة كاخ‌های زندگانی‌ها.

3-بخورید و بیاشامید ولی اسراف مكنید چرا كه او اسرافكاران را دوست ندارد (اعراف 7/31 ترجمة خرّمشاهی).

4- میانه‌روی نیمی از زندگانی خوش است.

5- میانه‌روی، اقتصاد.

6-افسانه، داستان.

7-لقمة خوراكی.

8- انگیزش، تحریك.

9-جمع ضیعه، خواسته‌ها (زمین و آب و درخت) معین.

10-خواستن، گدایی.