میراث زیبای سلجوقی

برج های آرامگاهی خرقان در یك كیلومتری حصار ارضی - از توابع خرقان غربی و در 32 كیلومتری جاده قزوین - همدان قرار دارند. این برج ها در محوطه وسیعی به فاصله كمی از یكدیگر قرار گرفته اند و از بسیاری جهات به هم شبیه اند اما برج شرقی، قدیمی تر از برج غربی است. بنای برج شرقی دارای نقشه 8ضلعی با ستون های مدور در 8 گوشه است كه قسمت ازاره آن در سال 1347 ه . ش تعمیر و مرمت شده است. تمامی بنا به ضخامت 60 سانتیمتر با آجرهای ساده به ابعاد 5 ، 19 و 19 سانتیمتر یا ،205 و 20 سانتیمتر ساخته شده سپس روی آن پوششی تزئینی با آجر به ضخامت 21 سانتیمتر اجرا شده است. قطر ستون های دور گوشه های بنا، به جز دوتای آنها كه راه پله مارپیچ منتهی به بام را دربرمی گیرند همگی یكسان است.

برای رسیدن به راه پله ها باید از در مستطیل شكل كوتاهی كه داخل اتاق مقبره قرار دارد، گذشت. تعداد پله های هر راه پله 22 عدد است، با توجه به ویژگی های تاریخی بنای برج، می توان گفت كه در میان گنبدهای 2 پوسته ای كه پوسته دوم آنها مخروطی شكل نیست. این بنا نخستین گنبد2 پوسته قرن پنجم هجری به شمار می رود و از این نظر حایز اهمیت است. نمای خارجی بنای برج كاملاً از آجرهای تزئینی است. وجود همین نمای آجری است كه منظر برج را به صورت یكی از زیباترین و چشم گیرترین آثار معماری قرن پنجم ایران درآورده است. این تزئینات روی ساقه گنبد و ضلع های هشت گانه صورت گرفته است. قالب سازی های تزئینی داخل تاق نماهای ضلع های هشت گانه هر یك دارای طرح و نقش خاصی هستند كه هیچ یك با دیگری یكسان نیست. تنها در3  ضلع بنا، طرزچینش به صورت برجسته ای انجام گرفته است. این شیوه كار، با نقشی كه برای اجرا انتخاب شده نیز انطباق دارد.

ضلع سر در ورودی برج، تزئین بیشتری دارد. در این محل، تزئینات خاصی كه عبارت از كتیبه ای2 خطی است وجود دارد. مضمون 2 خط كتیبه مزبور عبارت است از: «به تاریخ سنه ستین و اربعمائه (460) عمل محمدبن مكی الزنجانی القبه» بنای برج غربی از نظر طرح و نقشه به بنای قدیمی تر بسیار شباهت دارد. نقشه آن نیز هشت ضعلی است و در گوشه ها، ستون های مدور كار گذاشته شده است. در این اثر ارتفاع ستون ها كمی بیش تر از اثر قبلی است و تا روی ساقه گنبد ادامه یافته است و چنین می نماید كه به یك كلاهك گنبدی شكل ختم می شده اند. در این بنا، معمار به جای دو راه پله مارپیچی یك راه پله ساخته است.

وضع در ورودی برج، مؤید این است كه در دوره های بعد، به ناچار دستكاری شده و تغییراتی در آن یافته و از تزئینات آن كاسته شده است. از نظر تزئینی، بنای مزبور در مقایسه با برج قدیمی اختلافات قابل ملاحظه ای را نشان می دهد كه بیشتر مربوط به نماسازی ضلع ها و سردر ورودی است در قسمت ساقه گنبد از همان شیوه برج قدیمی الهام گرفته شده است چنانكه سمت بالای ساقه را دور تا دور 8  حاشیه پهن با نقش های هندسی و پیچ درپیچ بسیار زیبا فراگرفته است و سپس در زیر آن یك حاشیه باریك كتیبه قرار دارد. نماسازی تزئینی ضلع های هشت گانه برج به این صورت انجام گرفته است كه متصل به ستون های مدور از پایین تا بالایك حاشیه كم عرض آجرچینی شده و در واقع برای هر ضلع یك چارچوب به وجود آمده است.

درباره نحوه آجركاری باید گفت كه در این بنا شیوه ای تازه به كار گرفته شده است كه در ساخت بناهای دیگری چون گنبد سرخ مراغه هم به كار گرفته شده و به اوج كمال رسیده است. این شیوه عبارت است از به كار بردن تكه های كوچك آجرهای چهارگوش كه منجر به ایجاد فضاهای خوش نقشی در متن آجركاری ها می شود. در برج های خرقان مقبره هایی نیز وجود دارد كه ضریح آنها منبت كاری های زیبایی را به نمایش گذاشته اند. این مقبره ها متعلق به 2 نفر به نام های ابوسعید بیجار و ابومنصور ایلتای تی تكین است كه در سده های بعدی به صورت آرامگاه درآمده اند . این 2 برج را می توان با برج شبلی و دماوند و آرامگاه امیراسماعیل سامانی در بخارا مقایسه كرد و شاید بتوان هنر آجركاری آن را الهام یافته از معماری دوره سامانی و آل بویه دانست. در طول قرن های چهارم و پنجم بیش تر برج های شمال و آل بویه با نقشه دایره ساخته می شدند.

انتخاب نقشه هشت ضلعی در ساخت برج در قزوین كه فاصله زیادی با سرزمین های شمالی ایران ندارد نشانه مهارت و ذوق سرشار هنرمندان است چرا كه امكان ابداع و ارائه تزئینات متنوع و بدیع در برج های هشت ضلعی بسیار آسان تر است .برج های خرقان درسال های 360 تا486  هجری قمری به فاصله زمانی كمی از هم ساخته شده اند.

یكی از گنبدها گورتكین فرزند صدقه و دیگری گورپسر اوالسیز است. معمار برج قدیمی تر «محمد... زنجانی» و دومی ابوالمعالی محمد بن... زنجانی بوده است.

منبع: همشهری آنلاین

تهیه و تنظیم:زهره حضرتی