تبیان، دستیار زندگی
فردریک دیگر نمی‏تواند برای آینده‏اش نقشه‏های پرآب و تاب بکشد. مناظر پرزرق و برق و تابناک پاریسی، مهمانی‏های اشرافی، محافل هنرمندان همه و همه محو می‏شوند. پاریس مثل کالسکه‏ای است که به شتاب دور می‏شود و آنچه در دیدرس فردریک می‏ماند کوره راهی روستایی است ..
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

دوباره سقوط و بازی از نو

نگاهی به تصویر شهر تهران در رمان امروز

شهر و رمان

قسمت اول

دوباره سقوط و بازی از نو

برای شناخت بهتر داستان‏های شهری رئالیستی و جامعه‏گرا، «تربیت احساسات» اثر فلوبر نمونه خوبی برای بررسی است. شهر در این زمان به منزله موجود زنده‏ای است که تاثیر انکارناپذیری بر رشد و تغییر جهت قهرمان رمان دارد. پاریس نه به عنوان نمونه‏ای از یک کلانشهر بلکه به عنوان شهری با ویژگی‏های غیر قابل اشتباه نقشی را در داستان ایفا می‏کند که مخصوص پاریس است نه هیچ جای دیگر دنیا. این نوع نگاه به شهر با نگرشی تاریخی علاوه بر داشتن چشم‏اندازی به گذشته، امکان پیش‏بینی رفتارهای اجتماعی را در زمینه‏ای قابل تعریف، نقد جامعه و بررسی سیر تحولات سیاسی و اجتماعی شهر را فراهم می‏کند؛ بنابراین دارای جهان‏بینی پویاتری است.

در پایان فصل پنجم «تربیت احساسات» فردریک مورو از حقایق تکان‏‏دهنده‏ای درباره وضعیت مالی آینده‏اش باخبر می‏شود. همه چیز از دست رفته است. خانم مورو برای پس دادن وام‏هایی که از یک خرده مالک شهرستانی گرفته ناچار شده املاکش را بفروشد. آهی در بساط نیست. فردریک دیگر نمی‏تواند برای آینده‏اش نقشه‏های پرآب و تاب بکشد. مناظر پرزرق و برق و تابناک پاریسی، مهمانی‏های اشرافی، محافل هنرمندان همه و همه محو می‏شوند. پاریس مثل کالسکه‏ای است که به شتاب دور می‏شود و آنچه در دیدرس فردریک می‏ماند کوره راهی روستایی است بر زمینه بیشه‏ای آرام. وقتی غباری که حرکت تند کالسله برجا گذاشت فرو می‏نشیند فردریک سرخورده و بینوا زانو می‏زند و به منظره‏ای خیره می‏ماند که روشنایی یک‏دستی دارد. زمان می‏ایستد. نیروی گریز از مرکز، فردریک را به گوشه‏ای خارج از دایره پرت کرده. او رانده شده و مطرود است. از جامعه دغلکاران و ریا کاران اخراج شده. از آن محیط پرمخاطره رقابت و دسیسه بیرون آمده. دوران حسادت و ملال سرآمده. فردریک نمی‏تواند این فاجعه را بپذیرد. مادرش شیوه زندگی حقیرانه را به او پیشنهاد می‏کند؛ زندگی بخور و نمیر شهرستانی، دور از جارو جنجال پاریس، بی‏آنکه رقابتی در کار باشد. شرافت و قناعت مثل بازیگران بازنشسته‏ای که بعد از مدت‏ها به بازی گرفته شده‏اند روی صحنه می‏آیند؛ غافل از اینکه گذر زمان چهره‏های دلپذیرشان را در هم شکانده و بزک غلیظ و جوانانه‏شان هم دردی دوا نمی‏کند. شهر خود را نمایانده. فردریک چرخ‏هایی را دیده که لحظه به لحظه بر سرعت حرکت‏شان افزوده شده، صدای سنگ‏فرش‏ها را شنیده، نیمه‏شب زیر نور چراغ‏های گاز در کوچه پسکوچه‏های تاریکی که پر از خنکایی نمناک است و به میدان‏های بزرگ می‏رسد خود را به زنان اغواگر سپرده و همراه جمعیت بزرگی در پانتئون برای آزادی فریاد سر داده؛ همه چیز آنجاست؛ اعتقاد، هنر، لذت و تصادف.

تا اینجا کار فردریک تمام است. فلوبر بی‏رحمانه او را تا آستانه در هم شکستن پیش می‏برد. جوان خوش سیما و با استعدادی را که دل در گرو زنی پاریسی دارد به شهرستانی دور افتاده تبعید می‏کند. زخمی کاری به پیکره او وارد می‏شود. امیدی هم به نجات نیست. فردریک خراب، مال‏باخته و از دست رفته است. دیگر چیزی نمی‏شنود. ماشین‏وار به باغچه روبه رو در آن طرف پرچین چشم دوخته. فردریک سقوط می‏کند. تصویر سیاه می‏شود. پرونده بسته می‏شود. تمام؟ طبیعت بی‏آنکه اثری از تظاهرات سهمگینش در کار باشد وارد عمل می‏شود. گذشته، راز آلود و معجزنماست. فردریک چشم باز می‏کند و خود را در محیطی امن می‏بینید. دخترک نوجوانی که با میوه‏های وحشی برای خود گوشواره‏ای ساخته و لکه‏هایی روی دامن سپیدش پیداست، ظاهر می‏شود. اندامش بی‏تاب و ظریف است و زیبایی حیوانی، وحشی و گستاخانه‏ای دارد. این تصویر عدنی، آمیزه چشم‏بندی گذشته و طبیعت است. دختر نوجوان «لوبیز روک» در هیات فرشته‏ای معصوم در میان طبیعت وحشی به فردریک مورو (شخصیت مثالی رمان مدرن) پیشکش می‏شود تا او را از تردید رنج آورش برهاند و در قلمرویی نگاهش دارد که پیش از آن قهرمانان بسیاری را به خود دیده است. این موهبت بهشتی بی‏آنکه قهرمان رمان، مصایب قهرمان حماسه را پشت سر بگذارد به او اهدا می‏شود غافل از آنکه روح مردد فردریک مورونه شیفته تصویر هاله‏وار و قوام یافته باغ بهشت که در پی زیستن در مکانی است که تصویر کردنش جز با ضرب‏قلم شلخته نقاشان امپرسیونیست و ناپیدارنمایی ورمیری ممکن نیست. دیری نمی‏پاید که فردریک مورو از شهرستان می‏گریزد. آن وقت لوییز روک- الهه‏ای که طبیعت و گذشته با شکوه بسیار به فردریک ارزانی کرده- در هر بار حضور خود در رمان، در قیاسی دردناک با زنان پاریسی به صورت جرثومه زمختی و بدلباسی و آداب نادانی نمایانده می‏شود.

هر روز آشوب تازه‏ای برپا می‏شود ده‏ها شخصیت، سخت‏کوشانه و با سرعتی باور نکردنی سرگرم بازی مار و پله‏ای هستند که ظاهراً مهارتی دیریاب و بختی بلند می‏خواهد. آنها در صحنه‏های کوتاهی به هم می‏رسند. در این ملاقات‏هاست که تغییرات صفحه بازی نمایانده می‏شود. هر حضور یک شخصیت به نشانه موقعیت تازه اوست؛ ایمان و اعتقادی بر باد رفته، آرزویی تازه مثل روحی شریر در جسم و جانشان حلول کرده، جیبشان خالی شده یا از برکت مرگ خویشاوند ثروتمندی پول کلانی به دست آورده‏اند. خلاصه هر چه هست، هیچ‏کس را نمی‏توان در جای قبلی‏اش یافت. همیشه باید جست‏وجو کرد؛ همیشه باید انتظار یک واقعه پیش‏بینی ناپذیر را کشید.

بدون شک انرژی عظیمی در کار است؛ نیروی آشوبگر و بی‏حوصله؛ تخیلی که می‏تواند همه را به تکاپو وا دارد. هیچ کس ناامید نیست. ظاهراً راه‏های گوناگونی برای فتح بازی و رسیدن به خانه پایانی وجود دارد اما فتحی در کار نیست. دوباره سقوط و بازی از نو. پاریس، الهه معصومیت را از خود می‏راند بی‏آنکه نشانی از نوستالژی و رگه‏های رمانتیک حسرت گذشته احساس شود. آنگاه «شهر» سرمست از چیرگی بر طبیعت به عنوان بستر اصلی کنش و واکنش شخصیت رمان مدرن معرفی می‏شود «شهر» به مثابه صحنه‏ای پرداخت می‏شود تا انسان مردد، زندگی اندوهبار خود را بگذراند. «برای آشکار کردن غنای نهان سرشتش یک جا در جهان وجود دارد؛ پاریس.» پای هنرمندی به نام پلرن به میان کشیده می‏شود که هنر، دانش و عشق را سه چهره پروردگار می‏داند که فقط در پاریس پیدا می‏شود. فردریک در پاریس پرسه می‏زند و هوایی را بو می‏کشد که پنداری پر از جریان‏های عشقی و تراوش‏های ذهنی است!

تربیت احساسات در برگیرنده سه دهه از زندگی فردریک موروست. در طول این سه دهه اشکال شهرنشینی مدرن و شاخصه‏های بنیادین شهر مدرن تصویر می‏شود تا آنجا که پاریس به مفهوم «Ideal type» ماکس وبر نزدیک می‏شود زیرا هر چیزی از شهری مدرن می‏شناسیم در آن دیده می‏شود.

جنگ خیابانی و انقلاب در همان بلوارها و پارک‏هایی روی می‏دهد که پذیرای زنان عشوه‏گر و مردان ثروتمندی است که تصادفا به هم برمی‏خورند. ژاک آرنو هنر مناسب شهرنشینان را تولید می‏کند و نیاز تب‏آلودی به خوشامد آرای عمومی دارد؛ به دنبال هنر متعالی ارزان قیمت است که به خواست نوجویانه شهرنشینان پاسخ گوید، چه تابلویی جعلی بر دیوار باشد چه نقشی روی یک ظرف چینی. برازندگی‏ها مشکوک و فسادانگیزند زیرا شهری که بازی‏ای با آن سرعت در آن جریان دارد اصلا تاب اصالتی کهنه و اشرافی را ندارد.

تقدس‏زدایی بورژوازی از گذشته، طبیعت، هنر و عشق پدید آورنده فضایی است که در آن از هر چیز انتظار کار کردی مشخص و شفاف می‏رود. آنگاه سرسختی یک شخصیت در مقابل نیروهایی که او را به حل شدن در این فضا سوق می‏دهند به دست‏مایه اصلی رمان واقع‏گرای قرن نوزدهم بدل می‏شود. اما تا امروز هم مرثیه‏های پرسوز و گدازی که شهر را با استعاره هیولای خاکستری لعن می‏کنند و به خاطره بهشت رنگین گذشته دست می‏بازند در آثار ادبی دیده می‏شود. این آثار بر پایه تقابل ساده‏اندیشانه‏ای، گذشته‏ای نامعلوم را در دل طبیعتی کارت پستالی قرار می‏دهند که در پس پشت دیوارهای بلند شهر دست نخورده‏ مانده است. در بسیاری از آثار شهری ایرانی با داشتن چنین نگرش حسرت باری نیست به گذشته، شهر به عنوان مدفن معصومیت و سادگی خود را می‏نمایاند. بادکنک فردوس در داستان «ویران می‏آیی» اثر حسین سناپور ، رها می‏شود و شهر آغوش خاکستری‏اش را به روی فردوس می‏گشاید تا از او زنی بسازد که با کودکی‏اش نسبتی ندارد. تلاش به تصویر کشیدن انسان شهرنشین ساکن تهران علاوه بر دو کتاب سناپور (نیمه غایب و ویران می‏آیی) در آثار چندین داستان‏نویس معاصر دیگر نیز قابل نقد و بررسی است.

تهران به عنوان پشت صحنه تخت و بی‏کنش نمایش حضور دارد و فقط کلمه‏ای است برای نامیدن مکان اتفاقات یا به طور چشم‏گیری هدایت کننده کنش داستان و شخصیت‏هاست آن‏طور که مثلا ‏لیما در آثار ماریوبار گاس‏یوسا ایفای نقش می‏کند و حضور رنگارنگش با آدم‏های سیاه و سفید و سرخش بر کل ماجرا سایه می‏اندازد. رفتارشناسی شهروندان به معرفی شهر و شناخت سیستم‏های شهری، علت‏شناسی رفتار ساکنان شهر منجر می‏شود.

بنابر این فرقی نمی‏کند از کدام سو حرکت کنیم، به جغرافیایی مکان مورد نظر توجه نشان دهیم یا روان‏شناسی ساکنانش؛ اگر حرکتمان درست باشد به شهری انباشته از پتانسیل‏های داستانی می‏رسیم که هر نویسنده بنا به علاقه‏اش گوشه‏ای از آن را پرداخته تا بگوید تهران این است و مثلا خیابان انقلابی دارد که اگر باری هم راستای بلوار نوسکی در پترزبورگ آن‏طور که مارشال بر من توصیفش می‏کند به عهده نداشته باشد از تاثیر فرهنگی‏اش بر کل تهران نمی‏توان چشم‏پوشی کرد. خیابان انقلاب در راستای شرقی- غربی شاید به علت اینکه در گذشته انتهای شمالی تهران بوده، هنوز هم خطی است بین شمال و جنوب شهر؛ جایی برای تلافی دو قشر بالا و پایین خط فقر که با اتصال به میدان آزادی و ترمینال غرب و فرودگاه، دروازه غربی و در سوی دیگر با گشودن راهی به دماوند، دروازه شرقی شهر محسوب می‏شود و مهره‏های مهمی را مثل دانشگاه تهران، تالار وحدت، دانشگاه هنر، مدرسه البرز و... مانند رشته‏ای به یکدیگر می‏دوزد. با داشتن سینماها و کتاب‏فروشی‏های متعدد، حضور آدم‏هایی با تیپ‏های بسیار متفاوت در آن عجییب نیست بنابراین شاید جست وجویش در رمان‏های معاصر همان جست‏وجوی تهرانی باشد که زشت و زیبایش را در این خیابان کنار هم چیده تا گوشه‏ای از چهر‏ه‏اش را نشان داده باشد.

امیرحسین خورشیدفر

تنظیم برای تبیان:زهره سمیعی