ارتقای کیفیت اجرای برنامه‏های درسی

نکته‏ها و توصیه‏ها

اشاره

مدیران و معلمان برای کسب موفقیت در ارتقای کیفیت اجرای برنامه‏های درسی، به دانش و اطلاعاتی گسترده نیاز دارند؛ دانش و اطلاعاتی که از منابع موثق و معتبر قابل حصول باشد. مدارس و کلاس‏های درس امروز، بسیار ناهمگن‏تر و پیچیده‏تر از مدارس و کلاس‏های گذشته‏اند. به‏دلیل وجود تفاوت‏های‏ فردی‏ و فرهنگی، چه‏در جامعه‏ی دانش‏آموزی و چه‏در جامعه‏ی معلمان‏ و کارکنان‏مدارس، و نیز به‏دلیل چند‏وجهی‏بودن فرهنگ و محیط مدارس و کلاس‏ها، معلمان و مدیران مدارس به‏عنوان رهبران آموزش و سکان‏داران چرخه‏ی یادگیری، با چالش‏های متعدد و متنوع رو به ‏رو هستند.

چگونگی رویا رویی با معضلات و چالش‏ها، بدون شک در کیفیت اجرای برنامه‏های درسی، به‏عنوان مهم‏ترین مؤلفه ی مسئولیتی و کاری مؤثر است. در این دوره از انتشار مجله (دوره‏ی بیست و پنجم) کوشش بر این است که در هر شماره چند نکته یا توصیه‏ی کلیدی ارائه شود که به‏طور عام راهگشای ارتقای کیفیت اجرای برنامه‏های درسی در مدارس و کلاس‏های درس باشد؛ نکته‏هایی که حاوی اصول و بایسته‏ها در جهت تحقق هدف‏های برنامه‏های درسی باشد و در نهایت به کسب درجات بالای کیفیت اجرا در مدارس بینجامد.

می‏کوشیم‏ نکته‏ها بیشتر در ارتباط با ماهیت یادگیری و چگونگی یادگیری توسط دانش‏آموز و فرایند تفکر او بر مبنای یافته‏های جدید روان‏شناسی یادگیری و دانش مدرن فناوری اطلاعات و ارتباطات مطرح شود؛ به نحوی که معلمان و رهبران آموزشی علاقه‏مند امروزی بتوانند در عمل از آن‏ها استفاده کنند و موجبات رضایت‏خاطر و موفقیت دانش‏آموزان را فراهم‏نمایند.

توصیه‏ها

1. برای کسب موفقیت، همه‏ی دست‏ اندر کاران تحقق هدف‏های برنامه‏ها را در برنامه‏ریزی مشارکت دهید.

2. دانش‏آموزان را در انتخاب راه و روش‏های موفقیت آزاد بگذارید و از ابتکارات آن‏ها استقبال کنید.

3. فرصت و امکان مبادله‏ی افکار و ایده‏های نو را برای افراد و گروه‏ها به وجود آورید.

4. از روش‏های بارش مغزی یا سیال‏سازی ذهن بهره‏ی کافی بگیرید.

5. از سخت‏گیری‏های مقرراتی بپرهیزید.

6. از باز خوردهای مثبت و فوری برای افزایش انگیزش استفاده کنید.

7. از واگذاری مسئولیت به افراد و گروه‏ها نهراسید.

8. مدیریت در یادگیری، خودگردانی و خود ارزیابی را ترویج دهید.

9. در مدیریت و راهبری آموزشی، مبتکر و خلاق باشید.

10. شیوه‏های ارزش‏یابی را با تنوع روش‏های کسب موفقیت دم‏ساز کنید.

ب) تعدیل و اصلاح فرایند فعالیت‏های مدرسه و کلاس درس

1. اگر‏چه فعالیت‏های متعددی در مدرسه و کلاس درس صورت می‏گیرد، اما اساس فعالیت‏ها، یاددهی و یادگیری است. یاددهی و یادگیری پیوسته باید مرکز توجه باشد و سایر فعالیت‏ها به نوعی فرایند یاددهی _‏ یادگیری را حمایت، تقویت و پشتیبانی کند.

2. سیاست‏ها، رویه‏ها، روش‏ها، ارزش‏ها، اعتقادات و ساختارهای ارتباطی که یک نظام اجتماعی هم‏چون کلاس درس یا مدرسه را به وجود می‏آورند، در واقع به نوعی معماری اجتماعی تلقی می‏شوند. اصلاح این چنین معماری، به عبارت دیگر اصلاح سیاست‏ها، روش‏ها و رویه‏ها و ساختارهای ارتباطی، هم‏زمان با اصلاح جریان فعالیت‏ها، احتمال کسب موفقیت کامل در اجرای برنامه‏های درسی را دو چندان می‏کند. این اصلاح در هر دو سطح مدرسه و کلاس درس، توسط مدیر و معلم قابل اعمال است.

3. اصلاح ارتباط ‏ها در ابعاد گوناگون، ارتباط میان دانش‏آموز و معلم، دانش‏آموز و دانش‏آموز، معلم و اولیاء، مدیر و معلم، مدیر و اولیاء و ارتباط کارکنان با یکدیگر، از دیگر عوامل مؤثر در کسب موفقیت در اجرای مطلوب برنامه‏های درسی است. معلمان و راهبران آموزشی بهتر است در همان‏ زمان که به اصلاح و تعدیل و تقویت فعالیت‏ها و معماری اجتماعی مدرسه و کلاس درس می‏پردازند، به اصلاح و بهبود ارتباط‏ها در ابعاد گوناگون نیز توجه خاص داشته باشند. توصیه این است که محیطی برای یادگیری در مدرسه و کلاس درس به وجود آید تا مشوق برقراری ارتباطات اجتماعی مثبت و مشارکت فعال در فرایند یادگیری باشد.

4. هماهنگی با تنوع توانایی‏های دانش‏آموزان، عاملی دیگر در کسب موفقیت در اجرای برنامه‏های درسی و ارتقای کیفیت اجراست. این گفته که((همه‏ی کودکان می‏توانند یاد بگیرند))، زمانی تحقق پیدا می‏کند که به عنوان معلم بتوانیم راه درست یاددهی و یادگیری را پیدا کنیم.))

رویکرد جدید در آموزش و یاد دهی این است که به جای ارائه‏ی یک برنامه‏ی درسی یکسان به گروهی نامتجانس و غیر هم توان، شیوه‏ای را برای یاد دهی برگزینیم که برای سازگاری با نیازهای همه‏ی انواع دانش‏آموزان (ضعیف، متوسط و قوی) قابلیت انعطاف در طراحی را داشته‏ باشد. در کلاس‏های نامتجانس، تهیه‏ی طرح درس با توجه و تأکید بر نکات زیر ضروری است:

* علاقه‏ی دانش‏آموزان در انتخاب مواد و محتوای برنامه لحاظ شود.

* ‏استفاده از منابع و مواد متعدد و گوناگون ممکن و عملی باشد.

* ‏حق انتخاب نوع تکالیف درسی، برای دانش‏آموزان محفوظ بماند.

* ‏زمان تدریس بر مبنای حوصله‏ی دانش‏آموزان منعطف باشد.

* ‏ارزش‏یابی دانش‏آموزان با برنامه‏ی یادگیری آن‏ها هماهنگ شود.

نکته‏‏ها

* ‏انتظار این نیست که مدیر مدرسه یا معلم کلاس درس، همه‏چیز مربوط به آموزش و پرورش را بداند، اما انتظار این است که مجموعه شایستگی‏هایی را که برای موفقیت در انجام مسئولیت‏ها و وظایف خویش لازم است، به‏خوبی بشناسد و وجود خود را به کسب آن شایستگی‏ها مزین کند.

* ‏هدایت مؤثر آموزش و یادگیری، عملی تک‏نفره نیست، بلکه به مشارکت دیگران نیازمند است. احساس احترام به نظر دیگران و دعوت آن‏ها به مشارکت در برنامه‏ریزی‏های اجرایی برنامه‏های درسی، به ارتقای کیفیت اجرا کمک و تحقق هدف‏های مورد نظر در برنامه را تسهیل می‏کند.

*‏ هیچ سبک رهبری واحدی نمی‏تواند در حل مشکلات و مسائل دنیای به سرعت در حال تغییر امروز کاملا"موفق باشد. مدیران و معلمان باید باشناخت توانایی‏ها و ضعف‏های خود و شناخت عوامل دست در کار دیگر، اعم از کارکنان، همکاران و دانش‏آموزان، سبک‏های رهبری خود را تعدیل و اصلاح کنند و آن را بسته به موقعیت، در جهت تحقق هدف‏های مورد نظر تغییر دهند.

*‏ توجه به سبک‏های یادگیری دانش‏آموزان و رجحان‏های فردی آن‏ها، از ضرورت‏های مهم آموزش است. دانش‏آموزان‏بر مبنای ساختار و عملکرد مغز خود با رجحان‏های متفاوت، مطالب را یاد می‏گیرند. برخی از رجحان بینایی برخوردارند و از طریق خواندن و مطالعه بهتر یاد می‏گیرند و برخی دیگر رجحان شنوایی دارند و از طریق گوش کردن و شنیدن بهتر می‏آموزند. برخی نیز از رجحان‏های لمسی و جنبشی برخوردارند و کارهای یدی را بهتر و سریع‏تر یاد می‏گیرند.

شناخت رجحان‏های فردی و متناسب کردن شیوه‏های یاددهی و یادگیری با آن‏ها، از عوامل مهم و تأثیرگذار در ارتقای کیفیت اجرای برنامه‏های درسی است. از وسایل متنوع دیداری، شنیداری و حرکتی به تناوب یا همراه با هم استفاده کنید.

یادگیری با یادسپاری تفاوت اساسی دارد

نکته‏ی قابل ذکر این است که هیچ‏گاه نباید به یادگیری بسنده شود. حفظ و نگه‏داری مطالب در حافظه‏ی بلندمدت و یادسپاری مطالب یاد گرفته شده، به اندازه‏ی خود یادگیری مهم است. استفاده از راهبردهای مؤثر و مفید، تقویت و حفظ و نگه‏داری مطلب، از نکته‏های کلیدی در ارتقای کیفیت اجرای هر برنامه‏ی درسی است.

بهره‏گیری از ابزارهای متنوع و گوناگون آموزشی، همراه کردن آموزش با فناوری‏های مناسب، استفاده از رسانه‏های متعدد، مرور، تمرین و تکرار کافی، ارزش‏یابی مستمر و به‏جا نیز می‏تواند موجبات یادسپاری قوی‏تر را فراهم کند. هم‏چنین‏ رعایت توالی منطقی مطالب، پیوند یا تلفیق موضوعات و مقوله‏های همگن و هم‏خوان، تصویر‏سازی ذهنی، ارائه‏ی اطلاعات و دانش بر مبنای شباهت‏ها و تفاوت‏ها، مزایا و معایب، سلسله‏مراتب و نظایر آن، همه به ‏نوعی در کمک به یادسپاری مطالب سهیم و مؤثر هستند.

نکته‏ی قابل توجه دیگر در زمینه‏ی یادسپاری خوب مطالب، توجه‏ هم‏زمان به ابعاد شناختی، عاطفی و روان حرکتی موضوع یا مطلب مورد یادگیری است. برخورداری از احساسات و عواطف خوب و مثبت، مشوق و برانگیزاننده و لذت‏بخش و عاری از تهدید و ترس به‏هنگام یادگیری، بسیار مؤثرتر از داشتن حالات احساسی بد و منفی، غم‏افزا و دلسرد کننده عمل می‏کند و موجبات یاد سپاری قوی را فراهم می‏سازد. جای شبهه نیست که یادگیری توأم با عمل، کار یدی و دست ‏ورزی، بهره‏گیری از ابزارهای رسانه‏ای و رایانه‏ای، بسیار ماندگارتر و با ثبات‏تر از یادگیری نظری و ذهنی است.

((ارزش‏یابی)) نقش کاملا"استثنایی دارد

نقش ارزش‏یابی، به ‏ویژه ارزش‏یابی پیشرفت تحصیلی، به پاسخ‏گویی به سیاست‏مداران و طبقه‏بندی دانش‏آموزان به قبولی و مردودی محدود نیست. مهم‏ترین نقش ارزش‏یابی، فراهم‏کردن زمینه‏های شناخت از چگونگی یادگیری، درجه‏ی تحقق هدف‏های برنامه‏ی درسی و تعیین ویژگی‏ها و توانمندی‏های مثبت و منفی یادگیرنده‏هاست و مهم‏ترین اثر آن مشخص کردن نقاط اصلاح، ترمیم، تکمیل و فراهم کردن زمینه برای جبران کاستی‏ها و نقطه‏ضعف‏هاست.

ارزش‏یابی خوب و کیفی با بهره‏گیری از شیوه ‏های نوین مثل تشکیل پوشه‏ی کارنما و خود‏سنجی می‏تواند، زمینه‏های یادگیری بهتر و بیش‏تر را برای دانش‏آموز فراهم کند. ارزش ‏یابی ‏های ملاک مرجع، همیشه در حوزه‏ی یادگیری، بر ارزش‏یابی‏های نورم مرجع رجحان دارند. به‏علاوه، سنجش‏های عملکردی و آزمون از فعالیت‏های عملی، ابزارهای دقیق‏تری برای هدایت یادگیری‏اند تا آزمون‏های استاندارد یا معلم‏ساخته‏ی‏ تستی و مداد و کاغذی. توصیه‏های زیر می‏تواند در انتخاب ابزارهای سنجش عملکرد، مفید واقع شود:

*‏ ابزار سنجش چالش‏های فکری و هوشی را بطلبد، نه صرفا" اجرای یک ‏سلسله کارهای مجزا و پشت‏ سرهم.

* اجرای عمل، نشانگر کوشش در یک موضوع خاص در یک حوزه‏ی درسی باشد.

* به‏ وسیله‏ی همه‏ی دانش‏آموزان قابل انجام باشد.

* توانمندی‏ ها، مهارت‏ها و نقاط‏ قوت را مشخص کند.

* دانش و مهارت‏های اساسی را بسنجد، نه جزئیات و موارد پیش‏ پا افتاده را.

* در راستای برنامه‏ی درسی و یا مکمل آن باشد.

* ازاضطراب امتحان کم کند.

* و زمینه را به‏منظور چالش فکری و یادگیری‏ فعال برای دانش‏آموز فراهم کند.

تنظیم: مریم فروزان کیا

مهر 1388