در سال 1212 ق . در شهر سبزوار و در خانه حاج ميرزا مهدى - يكى از انسانهاى وارسته و مومن سبزوار - كودكى پا به عرصه وجود گذاشت و هادى نام گرفت .
او هشت سال داشت كه به جمع محصلان علوم مقدماتى پيوست و در اوان نوجوانى ادبيات عرب ( صرف و نحو ) را فرا گرفت و ديرى نگذشت كه به جلسات درسهاى بالاتر راه يافت . وى هر چند در ده سالگى پدرش را از دست داد توانست به كمك يكى از اقوام خويش راههاى سخت آينده را هموار سازد . پسر عمه اش حاج ملا حسين سبزوارى كه خود اهل فضيلت و دانش بود در ادامه تحصيل وى را يارى كرد.(1) و با كمك او راهى حوزه علميه مشهد شد و ده سال در كنار بارگاه امام رضا عليه السلام به تحصيل پرداخت .
حضور ملا هادى در حوزه اصفهان از روزى آغاز شد كه وى در سفر حج از راه اصفهان گذر مى كرد و چون هنوز موسم حج نبود مدتى در اين شهر اقامت گزيد . در حوزه پر رونق اصفهان آن زمان استادانى چون حاج شيخ محمد تقى مولف كتاب هدايه المسترشدين و حاج محمد ابراهيم كلباسى نگارنده كتاب اشارات الاصول و آيه الله ملا اسماعيل كوشكى در آن ، محفل درس و بحث علمى داشتند .
ملا هادى كه هنوز تا موسم حج فرصت داشت لحظاتش را مغتنم شمرده ، در درس بزرگان شركت جست او چند وقتى به درس آيه الله كوشكى رفت و احساس كرد اين درس برايش چون گمشده گرانقيمتى بوده كه اكنون بدان دست يافته است . بيان شيوا و عمق معلومات استاد وى را هر روز شيفته تر مى نمود . از همين رو تصميم گرفت سفر حج خود را به سفر در سلوك دانش و معارف تبديل كند و در اصفهان ماندگار شود . سفر ملا هادى به هشت سال اقامت در اصفهان انجاميد و در اين مدت خود را به زيور دانش و معارف آراست و به بركت بزرگان آن سامان در علم حكمت افقهاى جديدى فرا راهش گشوده گرديد .
ملا هادى در سال 1242 به مشهد بازگشت و پنج سال در مدرسه حاج حسن مشغول تدريس شد .
در يكى از سالها كه ملا هادى به زيارت خانه خدا رفته بود پس از آنكه سفر حج خود را به پايان برد عزم بازگشت به ايران نمود و از راه دريا وارد بندر عباس گرديد . چون راهها نا امن بود از رفتن به سبزوار منصرف گرديد و چندى در شهر كرمان اقامت گزيد . در آنجا مدتها در مدرسه معصوميه كرمان با خادم مدرسه همكارى مى كرد خود را به هيچ كس معرفى نكرده بود . طلاب گمان مى كردند او از خدمتگزاران مدرسه است . از همين رو روز و شب در كنار او به سر مى بردند بدون اينكه بدانند وى چه انسان بزرگ و دانشمند گرانقدرى است ! اما اين گمنامى چندان طول نكشيد و رفته رفته درخشش آن گوهر گران سنگ محصلان تيز بين را متوجه خود ساخت و ديرى نپاييد كه استاد شناخته شد و طلاب كه تا چندى او را خادم مى پنداشتند وى را استاد بلند مرتبه و متبحر در علوم مختلف يافتند . پس از آن اطراف حكيم فرزانه را مشتاقان دانش و حكمت فرا گرفتند و حكيم سبزوارى در مدرسه دينى كرمان جلسات درس و بحث علمى تشكيل داد و مدتى در آنجا ماندگار شد .
ملا هادی سبزواری در ایام تحصیل از محضر بزرگان فراوانی استفاده کرد که برخی از آنها عبارتند از:
1 . حاج ملا حسين سبزوارى
2 . حاج محمد ابراهيم كرباسى
3 . آقا شيخ محمد تقى ، معروف به صاحب هدايه المسترشدين
4 . ملا على مازندرانى نورى اصفهانى
5 . ملا اسماعيل كوشكى
حكيم سبزوارى علاوه بر حوزه علميه كرمان نزديك چهل سال در حوزه علميه مشهد به تدريس پرداخته و حاصل اين تلاش پرورش شاگردان بسيارى بوده است . در اينجا تنها به اسامى تنى چند از آنان اشاره مى شود :
1 . آخوند ملا محمد فرزند ارشد حكمى .
2 . آخوند ملا محمد كاظم خراسانى مولف (( كفايه الاصول ))
3 . ملا محمد كاظم سبزوارى
4 . آقا شيخ على فاضل تبتى
5 . شاهزاده جناب
6 . آيه الله حاج ميرزا حسين مجتهد سبزوارى
7 . ملا على سمنانى
8 . آقا سيد احمد رضوى پيشاورى هندى
9 . ملا عبدالكريم قوچانى
10 . شيخ ابراهيم طهرانى معروف به شيخ معلم
11 . ملا محمد صادق حكيم
12 . شيخ محمد حسين معروف به جرجيس
13 . آقا حسن ابن ملا زين العابدين
14 . ميرزا اسماعيل ملق به افتخار الحكماء طالقانى
15 . ميرزا علينقى ملقب به صدر العلماء سبزوراى
16 . سيد عبدالغفور جهرمى
17 . ميرزا حسين امام جمعه كرمانى
18 . آيه الله حاج ميرزا ابوطالب زنجانى
19 . حاج شيخ ملا اسماعيل عارف بجنوردى
20 . حاج ميرزا حسن حكيم داماد حاج ملا هادى
21 . و...
عظمت تاءليفات حكيم سبزوارى بر اهل دانش و حكمت پوشيده نيست و ما در اينجا با بررسى آثار ارزشمند وى گوشه اى از افق فكرى و وسعت علمى ايشان را معرفى مى كنيم .
1 . منظومه و شرح منظومه سبزوارى
2 . ديوان حاج ملا هادى
3 . اسرار الحكمه فى المفتتح و المغتتم
4 . شرح فارسى بر برخى از ابيات مشكل مثنوى مولانا .
5 . مفتاح الفلاح و مصباح النجاح
6 . شرح الاسماء
7 . النبراس فى اسرار الاساس
8 . راح قراح و كتاب رحيق در علم بديع
9 . حاشيه بر الشواهد الربوبيه فى المناهج السلوكيه اثر نفيس مرحوم صدر الحكماء المتاءلهين ملا صدر الدين شيرازى .
10 . حاشيه بر اسفار اربعه ملا صدر الدين شيرازى .
11 . حواشى بر كتاب مفاتيح الغيب ملا صدرالدين شيرازى .
12 . حاشيه بر مبداء و معاد صدر الدين شيرازى
13 . حاشيه بر شرح سيوطى لابن مالك ( در علم نحو ) .
14 . حاشيه بر كتاب (( شوارق )) اثر ملا عبدالرزاق لاهيجى ( در حكمت ) .
15 . هدايه الطالبين فى معرفه الانبياء و الائمه المعصومين .
در حال حاضر شعاع فكرى و عظمت علمى حكيم سرزمينهاى بسيار دور را نيز در نورديده است . آراء و عقايد او در حكمت در ميان دانشمندان جهان مطرح بوده و از طرف آنان مورد توجه قرار گرفته است . امروزه كمتر دانشگاهى پيدا مى شود كه در آنجا علوم عقلى و فلسفه شرق مورد توجه قرار نگيرد و نامى از ملا هادى سبزوارى در آنجا نباشد . براى نمونه در آثار اقبال لاهورى ، انديشمند مسلمان پاكستان ، مى خوانيم : (( پس از ملا صدرا ، فلسفه ايرانى با ترك آيين نو افلاطونى ، به فلسفه اصيل افلاطون روى آورد نماينده بزرگ اين گرايش جديد ملا هادى سبزوارى است . او بزرگترين متفكر عصر اخير ايران است . بنابراين بررسى فلسفه او برا شناخت نحوه تفكر اخير ايران لازم است . فلسفه سبزوارى مانند فلسفه هاى اسلاف او سخت با دين آميخته است . سبزوارى با اسناد فعليت به حق ، جهان بينى ايستاى افلاطون را دگرگون كرد و به پيروى از ارسطو حق را مبداء ثابت و موضوع همه حركات شمرد . از ديدگاه او همه موجودات عالم به كمال عشق مى ورزند و به سوى غايت نهايى خود سير مى كنند . جمادى به سوى نباتى ، نباتى به سوى حيوانى و حيوانى به سوى انسانى . و بدان كه انسان در زهدان مادر از همه اين مراحل مى گذرد.))(2)
همچنين
سبزوارى به عنوان يك عارف از طريق كاملترين نوع تجزيه شخصى قادر بود كه به ژرفاى اقيانوس هستى و به ديدار اسرار وجود با چشم روحانى خويش راه يابد . وى به عنوان يك فيلسوف مجهز با قدرت تحليلى دقيق ، قادر به تحليل و تجزيه ما بعد الطبيعى اساسى به مفاهيم خوب تعريف شده و سپس وضع اين مفاهيم خوب تعريف شده و سپس وشع اين مفاهيم به صورت نظام مدرسى بود.(3)
حكيم با همه بزرگوار شخصيت علمى خويش روح بلندى داشت و زندگى را تنها از دريچه حكمت و فلسفه نمى گريست؛ به گونه اى كه گاهى هم صحبتى با فقرا و همنشينى با طبقات ديگر جامعه را مغتنم مى شمرد . زاهدانه مى زيست و به اشراف و حتى شخص شاه نيز بى توجه بود . نقل مى كنند كه روزى ناصر الدين شاه در سبزوار به خانه وى آمد و او با غذاى ساده خود از شاه پذيرايى كرد و در مقابل اصرار شاه هيچ چيز از وى قبول ننمود .
حكيم خود در دوران زندگى كار مى كرد و بسيار اشتياق داشت كه از دسترنج خود استفاده كند . وى از بيت المال هيچ ارتزاق نمى كرد.(5) او در تمام مدت عمر در يك خانه بسيار ساده زيست . دارايى حكيم منحصر به يك جفت گاو و يك باغچه بود. او هر آن چه را كه مورد نياز بود ، با دسترنج خود به دست مى آورد و نان ساليانه خود را با زراعتى كه خود آن را به عهده داشت مهيا مى كرد گفته اند : حاج ملا هادى يك روز از قنات عميد آباد و يك شبانه روز از قنات قصبه را مالك بود و خودش با استفاده از اين دو آب به كشت گندم و پنبه و ساير ما يحتاج زندگى اقدام مى كرد و سالانه سى خروار غله و ده بار پنبه از زمين خويش برداشت مى كرد و از باغى كه در بيرون شهر واقع بود سالانه چهل تومان سود به دست مى آورد ، قسمتى از مجموع اين درآمدها را براى امرار معاش خويش و باقيمانده را بين فقرا و نيازمندان تقسيم مى نمود.(6)
حكيم سبزوارى پس از هفتاد و چند سال طلوع بر عالم انديشه در عصر روز بيست و هشتم ذى الحجه سال 1289 ق . دار فانى را وداع گفت و جامعه مسلمانان و حوزه هاى علمى را در ماتم فرو برد . پيكر پاك و مظهر آن عالم فرزانه با شركت اقشار مختلف مردم سبزوار و در حالى كه دوستان و شاگردان آن بزرگوار از شدت حزن و اندوه اشك مى ريختند تشييع شد و در بيرون دروازه سبزوار به نام درواز نيشابور(7) ( معروف به فلكه زند ) دفن گرديد .
مرحوم ميرزا يوسف فرزند ميرزا حسن مستوفى الممالك وزير اعظم ايران در سال 1300 ق آرامگاهى در آنجا احداث نمود . اين آرامگاه كه در مساحت حدود 110 و عرض 50 قدم ساخته شد در اطراف صحن آن حجره هاى متعددى براى سكونت زوار ساخته بودند كه اكنون هم با همان بقعه و صحن با كيفيت سابق موجود است .
1- شرح زندگانى حاج ملا هادى سبزوارى ، ولى الله اسرارى ، ص 1
2- بنياد حكمت سبزوارى ، پرفسور ايزتسو ، ترجمه جلال الدين مجتبوى ، ص 47 .
3- همان
4- مطلع الشمس ، ج 3 ، ص 984 .
5- همان
6- همان
7- اين محله اكنون مركز شهر واقع شده است .
تهیه و تنظیم: فریادرس گروه حوزه علمیه
