عجم مقدم تر از عرب است !

«چون یزدجرد بملک بنشست، ملک عرب نعمان بود. یزدجرد کس فرستاد و ملک عرب را از حیره بخواند. نعمان بیامد و یزدجرد او را گرامی داشت و گفت : این فرزند مرا بپرور بدان هوای بادیه و حیره تا مگر بزید. نعمان بهرام را برگرفت و به جای خویش برد.»

از این گزارش برمی آید که بهرام گور در دربار نعمان تربیت یافته و بعد از وفات پدرش جانشین او شده است.

«ابوالفرج علی بن حسین اصفهانی» در کتاب بیست جلدی «الأغانی» نوشته است که بعد از وفات نعمان، شخصی به نام زید به امیری حیره انتخاب می شود. پسر همین زید که عدی نام داشت به دلیل این که هر دو زبان عربی و فارسی را خوب می دانسته است، به عنوان کاتب و مترجم به دیوان شاهنشاه ایران فرستاده می شود.

از این مأخذ دانسته می شود که زبان فارسی در فاصله ی سال های 399 تا 430 میلادی (224 تا 193 پیش از هجرت) یعنی در زمان حکمرانی نعمان و زید در حیره رواج داشته است.

بسیاری از پژوهشگران عدی بن زید را که کاتب و مترجم دربار شاهنشاه ایران بوده است، شاعری خوش ذوق معرفی نموده و عامل شکل گیری ذوق بدیعی او را تأثیرپذیری از تمدن ایرانی می دانند.

گسترش زبان فارسی از حیره تا یمن در بسیاری از منابع یاد شده و شعر جاهلی را متأثر از آن دانسته اند. در اشعار شاعران جاهلی ِعرب، شواهدی وجود دارد که تحقیق در آن ها تأثیر تمدن ساسانی در فرهنگ عربی را تصدیق می کنند. مثلا در شعر اعشی آمده است :

و کأس کعین الدیک باکرت حدها

معنی : جامم چون چشم خروس و می شتابم به سوی او.

عبارت «عین الدیک» به معنای «چشم خروس» یک تشبیه تصادفی نیست. در موزه ی قاهره یک ابریق برنجی از عصر ساسانی هست که آن را در شهر فیوم مصر یافته اند. گردن این ابریق ِپر نقش و نگار به شکل استوانه و دسته اش به مانند ماری شاخدار است. بر سرپوش ابریق نیز سردیس یک شیر غران نهاده شده و لوله ابریق به شکل خروسی است که در حال بانگ زدن است. چشمان خروس بسیار زیبا و مانند چشمان سُرمه کشیده ی پری رویان است.

توصیف شاعرانه برابر با ترکیب اجزای این ابریق در شعر جاهلی بسیار دیده شده و شاعران گوناگونی چشمان خروس را وصف کرده اند. در «معلقه»ی عمرو ابن کلثوم آمده است :

و سید معشر قد توجوه/بتاج الملک یحمی المحجرینا

معنی : تاج زرین برایش گذاشتند، معشر ما چو شاه شد، او حمایت می کند هم بوم ما هم خون ما.

در این بیت واژه و ترکیب «توجوه» و تاج الملک به کار رفته اند. کلمه ی تاج از زبان پهلوی است. در کتیبه های عربی و نظم جاهلی و آثار موزه های جهان، کلمه ی «تاج» و تصویر آن به فراوانی دیده شده است. در موزه ی قاهره یک تخته ی نگارین ِچوبی نگهداری می شود که بر روی آن تاج بالدار ساسانی دیده می شود. در هنر ساسانی عنصرهای دوگانه ای همچون دو خروس، دو مار، دو بال، دو شیر و غیره عنصری اصلی به حساب می آید. در آن اثر چوبین، این عنصرهای جفت در تاج و در تصویرهای پیرامون آن لحاظ شده اند.

از کلمه ی تاج در زبان عربی، فعل هایی با معانی گوناگون، عبارت های مجازی و صرف های فاعلی و مفعولی همچون «تاج السین»، «تاج الاذن»، «تاج العرب صله»، «تاج العقد» و غیره ساخته شده است.

شواهد فراوانی از گسترش زبان فارسی در میان مردم عربِ پیش از اسلام حکایت می کند و منابع گوناگون این نظر را تأیید می کنند. اما دانسته نیست که چرا در دانش ایران شناسی به این منابع و شواهد استناد نمی کنند و سرآغاز زبان فارسی را در سده ی هشتم و نهم میلادی (دوم و سوم هجری) قرار می دهند. مثلا «ریچارد فرای» نوشته است :

«زبان معاصر ادبی فارسی، که الفبایش عربی است، در سده ی نهم میلادی (سوم هجری) در شرق ایران شکل گرفته و در شهر بخارا (پایتخت سامانیان) به تکامل رسید.»

و «نعمت میرزا زاده» نیز در همین زمینه می گوید :