تبیان، دستیار زندگی
ای کعبه جان، قبله دل، قدوه ابرار ای دل به کمند سر زلف تو گرفتار در حلقه گیسوی تو حیران شده افکار در دایره عشق تو هر کافر و دین‏دار ...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

یاد از این خسته افگار کنید

نقد و بررسی کتاب نگاهی به دیوان اشعار ادیب نیشابوری

یاد از این خسته افگار کنید

در تاریخ ادب و اندیشه صد و پنجاه ساله اخیر نیشابور یک نام مشهور و برجسته وجود دارد و آن، ادیب نیشابوری است و آشنایان با تاریخ ادبیات نیشابور، می‏دانند که در دوره یاد شده، دو«ادیب»در نیشابور ظهور کرده‏اند:یکی عبد الجواد ادیب نیشابوری، معروف به «ادیب اول»و دیگر، محمد تقی ادیب نیشابوری، معروف به«ادیب دوم».

اختلاف زمانی زندگی این دو ادیب، حدود 35 سال است و برحسب آنچه درباره زندگانی ادیب دوم نوشته‏اند، او شاگرد میرزا عبد الجواد ادیب نیشابوری بوده است.این هر دو ادیب، در روزگار خود از سرآمدان دانش زمان بوده و در علوم مختلف تبحر و از آن جمله در شعر و ادب فارسی نیز مقام استادی داشته‏اند و بسیاری از ادیبان و شاعران و دانشمندان، از شاگردان آن دو بوده‏اند.

دیوان اشعار ادیب اول، همراه با شرح مبسوطی درباره زندگانی و شخصیت او و حواشی و توضیحات سودمند، در سال 1367 به کوشش دوست و همکار ارجمند آقای دکتر یدالله جلالی پندری، تدوین و توسط انتشارات بنیاد، به زیور چاپ آراسته شد.

در سال 1380، دیوان اشعار ادیب دوم (محمد تقی)منتشر شد.این دفتر شعر که به کوشش فرزندان شاعر جمع‏آوری و تدوین و به وسیله انتشارات آهنگ قلم(مشهد)منتشر شده، دربرگیرنده اشعار و سروده‏های ادیب دوم در قالب‏های گوناگون است.

این هر دو دفتر شعر، شایسته نقد و بررسی است تا اهل شعر و ادب با درونمایه و زبان و شیوه و قوت و ضعف و چگونگی اشعار این دو چهره شاخص شعر و ادب صد و پنجاه ساله اخیر آشنا شوند.اما در این مقال، مجال پرداختن به این موضوع فراهم نیست، بلکه غرض آن است که فقط به معرفی کوتاهی از دیوان شعر ادیب دوم بپردازیم.

در این دفتر شعر که منتخب اشعار محمد تقی ادیب نیشابوری نامگذاری شده، در قطع وزیری و 168 صفحه، با حروف چینی نسبتا ریز و صفحه آرایی و ویرایشی قابل قبول، چاپ و منتشر شده است.در این دفتر، اشعار ادیب دوم، برحسب طبقه‏بندی ساختاری(یعنی قالب شعر)از قصیده تا فرد تنظیم و مدون شده و در هر قالب مشتمل بر اشعاری است که از جهات فنی و موضوعی، اغلب ارزشمند و قابل نقد و بررسی و شرح و توضیح است.

دیوان ادیب مشتمل بر یک دیباچه کوتاه است که در طی آن، فرزندان شاعر به گونه‏ای مختصر و مفید درباره شعر و شخصیت ادیب و روند جمع‏آوری، تدوین و انتشار اثر، توضیحاتی داده‏اند.

سپس، در پیش گفتار کتاب، درباره زندگی ادیب دوم از تولد، دوران کودکی، دوران جوانی و دانش‏اندوزی در محضر استادان حوزه خراسان و از جمله«استاد یگانه ادبیات و بلاغت اسلامی آن زمان (ادیب اول)»روش تدریس، ویژگی‏های اخلاقی، شاگردان، آثار و نهایتا چگونگی پایان دوره زندگی و وفات او، به اختصار سخن به میان آمده است.

مثنوی اول این عنوان را دارد«برای لوح قبر خودم سروده شده»و این گونه آغاز می‏شود:

دوستان، رو چو به گلزار کنید/یاد از این خسته افگار کنید

پس از این مقدمات، متن اشعار، بدین‏گونه طبقه‏بندی شده است:قصاید، مسمطات، غزلیات، مثنویات، قطعات، رباعیات و مفردات و نهایتا اشعار عربی، و در پایان متن، واژه‏نامه‏ای به ترتیب الفبایی در 12 صفحه تنظیم شده که شامل واژه‏های دشوار و قابل توضیح موجود در متن اشعار است و برای خواننده عادی سودمند و ضروری است.فصل پایانی کتاب شامل تصاویری از استاد و نمونه‏هایی از خط اوست.

مجموع ادبیات این دفتر در قالب‏های گوناگون 2478 بیت، به ترتیب زیر است:50 قصیده، مجموعا شامل 1365 بیت در موضوعات متنوع، اغلب قصاید طولانی و به طور متوسط دارای 35 بیت است. موضوعات مطرح شده در قصاید اغلب جنبه عرفانی و دینی دارد، مانند ترغیب به سیر و سلوک مقام شامخ انسانی، مکالمه با حجت عصر، خلقت عالم، ترغیب به دین، ترغیب به خداشناسی و نیز شامل موضوعات اجتماعی و انتقادی است مانند:در هواپرستی مردمان، جهان هرج و مرج، مذمّت ریاکاران، زاهد نمایان روزگار و نهایتا وصف‏های گوناگون، چون بهار و خزان و نیشابور و موضوعات دیگر.چند بیتی به عنوان نمونه از قصاید استاد:

امروز روزگار پریشانی است

روز بلا و شیون و حیرانی است

امروز جمله بی‏سر و پایان را

در سر هوای افسر سلطانی است

امروز بوم و زاغ در آوازند

بلبل به سمج و فاخته بستانی است

امروز اهل کشور ایران را

دل‏ها سوی پروس و بریتانی است!

در بخش مسمطات، پنج مسمط بسیار طولانی، جمعا مشتمل بر 407 بیت آمده که عمدتا ناظر به ستایش پیشوایان دینی است مانند: در ستایش امام علی بن موسی الرضا(ع)، حضرت مهدی(عج)و امیرمؤمنان(ع).اوزان انتخابی هر پنج مسمط، خیزابی، کوبنده و شاد است.یک بند از مسمط«ستایش پیر مغان، امیر مؤمنان(ع)»را به عنوان نمونه نقل می‏کنیم:

ای کعبه جان، قبله دل، قدوه ابرار

ای دل به کمند سر زلف تو گرفتار

در حلقه گیسوی تو حیران شده افکار

در دایره عشق تو هر کافر و دین‏دار

اندی پی سودای تو هر مست و هشیوار

ای دست خدا، قدرت حق، قوّت یزدان

غزلیات این دفتر، شامل 63 غزل با میانگین تقریبی هشت بیت در هر غزل و جمعا مشتمل بر 535 بیت است.موضوع و دورن‏مایه غزل‏ها اغلب عرفانی و وزن و زبان غزل‏ها، دل‏نشین و گوش‏نواز و

دیوان اشعار ادیب نیشابوری *انتشارات آهنگ قلم، مشهد، 1380 حسین علی یوسفیشورانگیز است و در شماری از آنها، تأثیرپذیری از مولوی، عراقی و حافظ، چشم‏گیر است:

من باده‏نوش حضرتم، نوشم می اسرار را

مست شراب صفوتم، جویم جمال یار را

رند خراباتی منم، دیوانه گیتی منم

دردی کش میخانه‏ام، مستم، ندانم کار را

*

فلک، آخر نمودی خوار ما را

نمودی خوار و بی‏مقدار ما را

دل و جان را به دست خسرو عشق

سپردی، تا کند آزار ما را

ز جعد خوبرویان ساختی دام

نشاندی تا بگیری خوار ما را!

*

صاحبدلان که سنگ سیه را گهر کنند

بر آستان ما به ارادت نظر کنند

نوشندگان جام شراب هوای دوست

از هر طرف به خانقه ما سفر کنند

زاهد اگر پیاله نگیرد شگفت نیست

کی گاو و خر به میکده دیدی گذر کنند؟!

یاد از این خسته افگار کنید

پس از غزلیات، دو مثنوی در 50 بیت آمده، مثنوی اول این عنوان را دارد«برای لوح قبر خودم سروده شده»و این گونه آغاز می‏شود:

دوستان، رو چو به گلزار کنید/یاد از این خسته افگار کنید

و مثنوی دوم با عنوان«شاه وارونه کار»دارای مضمون انتقادی از اوضاع جامعه بشری است و بیت آغازین آن، این است:

چنین گفته میر ولایت علی/که از وی بود قلب من صیقلی...

بیست و یک رباعی، سه قطعه کوتاه و پنج تک بیت، پایان بخش اشعار فارسی این دیوان است و پس از آن اشعار عربی ادیب آمده که مجموعا 63 بیت و مشتمل بر 9 قصیده و قطعه است.

حسین علی یوسفی

تنظیم:بخش ادبیات تبیان