طبقه بندی علوم

علم و معرفت بالذات نور و هدایت و در طول تاریخ راهنمای انسان بوده است و همه توسعه ها و پیشرفت ها از آن بوده است. اگر چه همه پیشرفت و تغییرات از علم بوده اما خود علم نیز به یقین سیری رو به تکامل و گسترش داشته است. یعنی براساس پیچیدگی شرایط حیات انسانی و گسترش نیازهای آدمی و رشد و توسعه عقل او، علم نیز توسعه پیدا می کند. هرگاه توسعه علوم به جایی برسد که یادگیری و حفظ آن سخت باشد .دانشمندان به طبقه بندی علوم می پردازند تا راحت تر بتوان بدان علوم دست یافت و به شناخت و تعیین قلمرو دانش ها از یکدیگر پرداخت. اول کسی که به طبقه بندی علوم و دانش ها پرداخت «ارسطو» است. تا پیش از وی همه دانسته های بشر در قالب مجموعه ای از نوشته ها و گفتگو ها ثبت می شد. خصوصاً این مجموعه از شرق و غرب در آثار افلاطون یکجا جمع شدند و شاید اولین دایرت المعارف علمی و فلسفی صورت عینی یافت. تا اینکه بواسطه ارسطو شاگرد او، علوم آن زمان طبقه بندی شد. از این رو ارسطو را «معلم اول» لقب دادند. پس از ارسطو، فارابی فیلسوف بزرگ اسلامی با نگارش اثر ارزشمند «احصاءالعلوم» دانش های تمدن اسلامی را طبقه بندی نمود؛ لذا او را «معلم ثانی» ملقب کردند.(1)

طبقه بندی علوم با توجه به ملاک و نظر فیلسوف در وجه تقدم یا تأخر، أشرف یا أخص بودن، مهم یا مهمتر بودن صورت می گیرید. این ملاک می تواند از چند جهت متفاوت در نظر گرفته شود.

1.به لحاظ موضوع؛

2. به لحاظ هدف و غایت؛

3. به لحاظ روش؛

4. به لحاظ عوارض جانبی.

یکی از پرسش هایی که همیشه بزرگترها از کودکان می پرسند این است که: می خواهی در آینده چکاره بشی؟ یک پسر بچه در پاسخ خود یک ملاک اساسی در ذهن دارد که براساس آن با توجه به آشنایی محدود با مشاغل، آن شغلهایی را در ذهن خود می پرواند که از هیجان، شور و حرارت بیشتری برخوردار باشد مثل خلبانی، پلیسی. بنابراین ملاک آنها به اقتضای سنشان عبارت است از پر تحرکی و هیجان داری.

اما آنچه از علوم در میان اکثر مردم دارای ارزش و اعتبار است به لحاظ غایت و نتیجه است. از منظر آنها هر چقدر نتیجه یک علم عینی تر و ملموس تر باشد شرافت و ارزش آن نسبت به بقیه دانش ها بیشتر است. همانند پزشکی که چون به سلامت جسمی مردم در ارتباط است و یا مثل رشته حقوق چون با حقوق آدمی و معیشت مردم سروکار دارد. از این رو ملاک طبقه بندی علوم نزد مردم عادی نتیجه عینی و سود بیشتر است.

ملاک اکثر کسانی که طالب علم و دوستدار دانش هستند را «روش علوم» است. اینها با توجه به نوع علاقه و انگیزه نهفته در درونشان به دنبال علمی هستند که پاسخ گوی این علاقه باشد. مثلاً کسانی که خیلی استعداد دارند به دنبال ریاضی می روند چون روش پیچیده و نظام مندی دارد و افرادی که دارای روح لطیفی هستند به ادبیات و هنر روی می آورند چون گمشده خود را در آنجا می یابند.

اما در طبقه بندی علوم در نزد فیلسوفان علاوه بر توجه به ملاک های پیشین بر «موضوع» دانش ها تأکید بیشتری وجود دارد. به نظر آنها هر علمی که از موضوع شریف تر و بزرگتر بحث کند از اعتبار و ارزش بیشتری برخوردار است.

در روایات اسلامی به هر چهار ملاک پیش گفته، توجه شده است و نسبت به آموختن هر علمی بدان توجه داده شده است. امام علی(ع) در روایتی طبقه بندی علوم را براساس موضوع صورت داده است. ایشان می فرماید:

«دانش ها چهارگونه اند: دانش فقه برای دین، دانش پزشکی برای تن، دانش نحو برای زبان، و ستاره شناسی برای شناخت زمان.»(2)

رسول اکرم(ص) در روایتی علوم را براساس روش و غایت بر سه قسم تقسیم می کند:

«دانش بر سه گونه اند: آیه ای محکم و استوار، قانونی عادلانه و یا سنتی پایدار؛ و غیر از اینها تنها فضلیت است.»(3)

....................................................

نوشته سید مهدی موسوی گروه حوزه علمیه

...................................................

1- ابونصر محمد بن محمد فارابی، احصاءالعلوم، تهران، علمی و فرهنگی، 1364.

2- بحارالانوار، ج1، ص218 حدیث42.

3- الکافی، ج1، ص32، حدیث1.