تبیان، دستیار زندگی
آزادى و ولایت از جمله اصول و مبانى فقه سیاسى شیعه بوده و از جایگاه والایى برخوردار مى باشند. یكى از مباحث بسیار مهم درباره آزادى و ولایت, رابطه اى است كه این دو مفهوم در فقه سیاسى داشته و بر اساس آن رابطه, مفهوم خاصى پیدا كرده اند.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

آزادى و ولايت در فقه سياسى

آزادى و ولایت در فقه سیاسى

(قسمت اول)

آزادى و ولايت از جمله اصول و مبانى فقه سياسى شيعه بوده و از جايگاه والايى برخوردار مى باشند. يكى از مباحث بسيار مهم درباره آزادى و ولايت, رابطه اى است كه اين دو مفهوم در فقه سياسى داشته و بر اساس آن رابطه, مفهوم خاصى پيدا كرده اند. آنچه در پى می آيد, نوشتار مختصرى است كه درصدد بررسى رابطه آزادى و ولايت در فقه سياسى معاصر شيعه بوده و تلاش مى كند رابطه اين دو مفهوم را در ديدگاههاى عمده درباره ولايت فقيه, تبيين و بررسى نمايد.

بر اين اساس, ابتدا به طرح ديدگاهها پرداخته, سپس رابطه آزادى و ولايت را در آن ديدگاهها بررسى كرده و آنگاه تلاش فقهاى معاصر در حل مسإله آزادى و رابطه اش با ولايت را دنبال مى كنيم.

يكى از سوالات اساسى در بحث ولايت, اين است كه آيا دليل حكمت و قاعده لطف به دوران غيبت منتقل شده است؟ آيا بر اساس اين ادله مى توان به تداوم ولايت در دوران غيبت انديشيد؟ پاسخ بيشتر علماى شيعه اين است كه بايد به خود معصوم مراجعه كرد و از او, پاسخ اين سوال را جويا شد. از اين رو, با مراجعه به كلام معصومين استدلالها و ديدگاهها شكل مى گيرد. اين رويكرد, رويكردى فقهى است كه با پيش فرض گرفتن مبانى كلامى و با استمداد از شيوه و متد فقهى, تلاش مى كند پاسخ مناسبى به مسإله آزادى و ولايت ارائه كند. پيش فرض ديگر اين رويكرد, اصل استظهار است كه براساس آن, تفسيرهاى متعددى از كلام معصومين ارائه مى گردد كه در اين نوشتار برآنيم با نگاهى به ديدگاههاى مختلف در فقه سياسى معاصر شيعه[ ولايت فقيه], مسإله آزادى در اين ديدگاهها را بررسى نماييم.

به طور كلى, پس از مراجعه فقها به كلام معصومين(ع), براى پاسخ به مسإله تداوم ولايت و عدم آن در دوران غيبت, دو ديدگاه عمده شكل مى گيرد:

1ـ عدم واگذارى ولايت در دوران غيبت

بر اساس اين ديدگاه, ولايت به معناى حق حاكميت سياسى در دوران غيبت به هيچ كس واگذار نشده و ولايت به اين معنا تنها از آن پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) مى باشد. به عبارت ديگر با مراجعه به كلام معصومين, نمى توان چنين ولايتى را براى فقيه ثابت نمود. اين ديدگاه هرچند كه در دوران معصوم, ولايت را در كنار اصل آزادى قرار مى دهد و بدين سان, نوعى توازن را برقرار مى سازد; اما در دوران غيبت چنين تركيبى را نمى پذيرد. البته برخى از كسانى كه ولايت فقيه را در دوران غيبت نپذيرفته اند, از مسإله اى به نام ((جواز تصرف)) فقيه سخن گفته اند(1) كه در ادامه بحث به اين ديدگاه خواهيم پرداخت و رابطه آزادى و ولايت را در آن بررسى مى كنيم.

از آنجا كه اين نوشتار, درصدد بررسى آزادى و ولايت در فقه سياسى معاصر شيعه مى باشد, بديهى است كه بايد به نظرياتى پرداخت كه اصل ولايت را پذيرفته اند. از اين رو, به بررسى بيشتر اين ديدگاه نمى پردازيم; چرا كه اين ديدگاه اساسا ولايت را نمى پذيرد و تداوم ولايت را باور ندارد. و به همين دليل در اينجا تنها به همين مختصر اكتفا مى كنيم.

2ـ واگذارى ولايت در دوران غيبت

اين ديدگاه بر اين باور است كه ولايت به مفهوم حق حاكميت سياسى و حق تصرف در امور ديگران در دوران غيبت واگذار شده است. با مراجعه به كلام معصومين, درمى يابيم كه آنها اين ولايت را به ديگران واگذار نموده اند. از نظر اين ديدگاه, در پاسخ به سوال اصلى مذكور, مى توان گفت كه دليل حكمت و لطف به دوران غيبت نيز منتقل شده و بنابراين دليل حكمت و لطف, منحصر به دوران حضور امام نيست.

امام خمينى(ره) در اين باره مى نويسد:

((دليلى كه بر ضرورت امامت اقامه مى گردد, عينا بر ضرورت تداوم ولايت در عصر غيبت دلالت دارد))(2)

بنابراين, طرفداران اين ديدگاه سراغ كلمات معصومين رفته و تلاش مى كنند با استفاده از اصل ((استظهار)), شخص يا اشخاصى را كه اين ولايت به آنها واگذار شده است, شناسايى كنند.

بر اساس اين اصل, ضمن پذيرش فقدان نص در زمينه ولايت در دوران غيبت, به ادله مراجعه مى شود و تلاش مى شود ((ظهور)) ادله را اثبات نمايند و در اينجاست كه تفاسير و ديدگاههاى متعددى شكل مى گيرد. ديدگاههايى كه بر اين اساس شكل گرفته است, صرف نظر از اختلافات اساسى و بسيار مهمى كه دارند, دو نكته زير را مى پذيرند:

1. اصل, عدم ولايت فرد بر فرد ديگر است و اثبات ولايت, نيازمند ارائه دليل معتبر و قطعى است.

2. نصى قطعى بر ولايت در دوران غيبت وجود ندارد و آنچه موجود است, ادله اى است كه تفاسير متعددى را برمى تابد.

در اينجاست كه پيش فرضها و پيش دانسته هاى كلامى و اصولى فقها در ارائه تفاسير متعدد از ادله و پى جويى از ظهور آن ادله, تإثير زيادى بر جاى گذاشته و ديدگاههاى متعددى را رقم مى زند كه در ادامه, ضمن طرح اين ديدگاهها, رابطه آزادى و ولايت را در آنها بررسى مى كنيم.

تاكنون طبقه بنديهاى متعددى از ديدگاههايى كه ولايت فقيه را در دوران غيبت پذيرفته اند, ارائه شده است. در نگاهى كلى به اين طبقه بنديها و اقسامى كه ذكر شده است, مى توان گفت كه چهار ديدگاه كلى از زاويه مورد نظر در اين بحث, وجود دارد. هرچند كه هدف نوشتار حاضر, تبيين و نقد و بررسى ديدگاههاى مذكور نيست; ولى براى بررسى رابطه آزادى و ولايت در اين نظريه ها, به اجمال به اين ديدگاه اشاره مى كنيم. بديهى است كه تا آنجا كه به بحث رابطه آزادى و ولايت مرتبط مى شود, خلاصه اى از اين ديدگاهها بيان مى شود. از اين رو طبيعى است كه برخى از زواياى اين ديدگاهها در اينجا مورد توجه قرار نگيرد.

(در ادامه به برسی دیدگاههای چهارگانه خواهیم پرداخت)


منصور مير احمدى

تنظیم:امید واضحی آشتیانی_حوزه علمیه تبیان


پى نوشتها:

1. از جمله طرفداران اين ديدگاه, آيت الله خوئى است.

2ـ امام خمينى, كتاب البيع, مطبع الاداب, نجف, 1391ق, ص46.