زیر چتر بیمه

تعریف بیمه

واژه بیمه، در لغت به اطمینان، ضمانت، حفظ و نگهداری در برابر حوادث و خطرات معنا شده و در اصطلاح، ضمانت مخصوصی است از جان یا مال که در تمدن جدید رواج یافته است. به این ترتیب که برای شخص یا مال، ماهانه مبلغی به شرکت بیمه می دهند و درصورت رسیدن خطر به جان یا مال، شرکت مبلغ معینی می دهد. همچنین در علم اقتصاد، بیمه را چنین تعریف کرده اند: قراردادی است که براساس آن، بیمه گزار در مقابل پرداخت مبالغ معیّنی به بیمه گر، دارایی خود را در مقابل حوادث پیش بینی نشده بیمه می کند و بیمه گر هم تعهد می نماید در صورت بروز حادثه، بخشی یا تمامی مبلغ مورد ادعای بیمه گزار را براساس قرارداد اولیه بین طرفین، به وی پرداخت کند.

بیمه در تاریخ

شکل های گوناگونی از بیمه در دوره های مختلف تاریخ یافت می شود؛ چنانکه نشانه هایی از وجود بیمه نزد دریانوردان فِنیقی دیده شده است. البته بیمه محصولات تجاری، با رشد سرمایه داری تجاری توسعه یافت، به نحوی که در نیمه دوم قرن هیجدهم، در انگلستان قانون کامْبِلینگ آن را مجاز دانست و انقلاب صنعتی و رشد سرمایه داری، بیمه را به عنوان جزئی ضروری از نظام اقتصادی تلقی کرد و موجبات گسترش آن را فراهم آورد. مبنای تأسیس حقوقی و اجتماعی بیمه، در اصل بر اساس تعاون اجتماعی و اشتراک هر فرد در سود و زیان های دیگر افراد جامعه بوده است.

بیمه در قرن بیستم

بیمه با گستردگی کنونی، در قرن بیستم به وجود آمد و شاید رمز همگانی شدن آن در این قرن، وجود کارخانه ها، کارگاه ها و جمعیت فراوان کارگر بود که از یکسو سوانح و حوادث،سرمایه های صاحبان کارخانه ها را تهدید می کرد و از سوی دیگر، اشتغال به کارهای سخت و دشوارِ کارگران در این مراکز، آنان را در معرض خطرات گوناگون قرار می داد و می بایست برای آینده آنان و فرزندان و خانواده هایشان فکری می شد. از این رو، بیمه های عمر، حوادث، نقص عضو، بیماری، از کار افتادگی، پیری، بیکاری، بازنشستگی و... رواج یافت و بنیان گذارانِ اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز در سال 1948 میلادی، بدان تصریح کردند و دولت ها را به پیاده کردن این حق انسانی واداشتند.

بیمه در تاریخ عرب و اسلام

در تاریخ عرب و اسلام، پیمان هایی شبیه قراردادهای بیمه امروزی مشاهده می شود که تأمین خسارت بازرگانان، از اهداف آن به حساب می آمد. از شمار این پیمان ها، پیمان «حلف الفضول» است که میان جوانان و جوان مردان قریش بسته شد و در آن، تعهد گردیده بود که اگر حقوق افراد فقیر و مستضعف مکه تضییع شود، آن را از زیادی اموال ثروتمندان بستانند و نیازمندان را در حمایت اقتصادی و نظامی خود در مقابل ستمگران قرار دهند. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز در این پیمان شرکت داشتند.

بیمه در حقوق اسلام

در قوانین اسلامی، اگرچه بیمه اجتماعی یک تأمین حقوقی است، ولی فلسفه آن با فلسفه بیمه های اجتماعی در دیگر مکتب های سیاسی و اقتصادی جهان تفاوت اساسی دارد. در حقوق اسلام، بیمه های اجتماعی اولاً براساس جهان بینی خاص و قبول وحدت و یکپارچگی نوع بشر، یعنی جامعه جهانی انسانی و احترام به آن بنا شده، و ثانیا بر پایه واحد مستقل و پیوسته بودن جامعه اسلامی است که در آن، افراد وابسته به این مذهب وظیفه دارند به نیازهای یکدیگر، مثل نیاز شخصی خود رسیدگی کنند و احتیاجات آنان را برآورند؛ چرا که جامعه اسلامی، جامعه ای بر اساس تعاون و هم بستگی است.

زمینه های پیدایش بیمه

اختلاف شرایط، امکانات، ویژگی های طبیعی، چگونگی نظام های حاکم بر اجتماعات و استعدادهای افراد، ایجاب می کند که زندگی همه انسان ها در یک سطح نباشد و همگی نتوانند از درآمد مساوی برخوردار شوند. از دیرباز، بشر شاهد محرومیت ها و کمبودهای فراوانی بوده است. بیکاری، بیماری، نقص عضو و حوادث را بر پیکر برخی هم نوعان احساس می کرد و برای درمان آن، در پی راه های مستقل و محترمانه ای بود که یکی از بهترین آنها، بیمه و تأمین اجتماعی است. وجود سه عامل، زمینه پیدایش بیمه را در دنیا و تاریخ فراهم آورده است: اول، نفع شخصی و اهمیتی که هر فرد برای منافع خود در نظر می گیرد؛ دوم، احساس خیرخواهی و نوع دوستی؛ و سوم، احساس سرنوشت مشترک که می توان از آن به احساس صنفی نیز تعبیر نمود.

جایگاه بیمه در فقه اسلام

اگرچه بیمه به عنوان عقدی شرعی، در متون فقه تجاری اسلام عنوان نشده، ولی به دلیل دارا بودن شرایط کامل یک عقد شرعی، مقبولیت عقلانی و نیز ضرورت اجتماعی، فقهای معاصر آن را در ردیف عناوین عقدهای دیگر قرار داده و بر آن صحه گذاشته اند؛ چنانکه مراجع تقلید در رساله های عملیه، به بحث بیمه می پردازند و احکام فقهی آن را تبیین می کنند و می نویسند: «بیمه؛ قرار و عقدی است بین بیمه شونده و مؤسسه یا شرکت یا شخصی که بیمه را می پذیرد و شرایطی که در قراردادهای دیگر همچون مضاربه، جعاله، مزارعه، مساقات و... معتبر است، در این قرارداد نیز شرط می باشد.»

روشی برای جبران خسارت

بیمه، در حقیقت روشی برای جبران خسارت است؛ یعنی با پرداخت مبالغ جزئی، اما در سطح گسترده و وسیع، صندوقی برای اطمینان دادن به انسان هایی که ممکن است دچار آسیب و خسارت در شغل، تجارت، سرمایه گذاری، مسافرت، آتش سوزی و امثال آن شوند، فراهم می آید؛ زیرا زندگی روزمره ما، همواره همراه با خطر است و حوادث، هر لحظه زیان مالی و جانی به بار می آورند. از این رو، روشی که این نااطمینانی را به اطمینان تبدیل کند، اهمیت دارد و در این مورد، بیمه تنها روش موجود است؛ روشی که در واقع، جبران خسارت و تقسیم خطر است و مکانیزم توزیع خسارت بین افراد به شمار می آید که وظیفه برنامه ریزی مالی خطر یا خطرپذیری را انجام می دهد و به مفهوم عام خود، آینده نگری است.

بیمه های اجتماعی و شخصی

بیمه، به دو بخش عمومی و خصوصی و به عبارت دیگر، اجتماعی و شخصی تقسیم می گردد. در بیمه های اجتماعی، کوشش بر آن است که از خطرات اجتماعی و مخارجی که متوجه افراد معینی از طبقات کم درآمد است جلوگیری نموده و خسارت آنان جبران شود. برخلاف بیمه های شخصی که شرط استفاده از تسهیلات خدماتی و حمایتی، پرداخت سهم و قبول مشارکت در صندوق یا قرارداد بیمه است. در بیمه های اجتماعی، دولت از بودجه های عمومی، هزینه های خدماتی را تأمین می کند و چون ارائه خدمات رایگان است، سرمایه های هزینه شده، بازگشت ندارد، ولی در بیمه های خصوصی، هم سرمایه از آنِ اعضا و مشترکان است و هم وجوه به دست آمده میان سهام داران توزیع می گردد.

بیمه و حسّ جامعه گرایی

بیمه، پدیده ای است که از احساس فطری جامعه گرایی بشر و اعتراف به وحدت معنوی افراد جامعه نشأت می گیرد. هر گاه فردی دچار صدمه و حادثه ای شود که از تحمل عادی او بیرون است، سایر اعضای جامعه، هر یک به سهم خود یا به میزان قدرت و توانی که دارند، خود را در زیان های او شریک می سازند و زیر بار طاقت فرسای حوادث و بلایا، تنهایش نمی گذارند. بر اساس نظر برخی جامعه شناسان، انسان تمایل به حفظ منافع فردی را در پناه چتر جامعه، به صورت ابتدایی و ناقص جامعه کوچک (خانواده) و چه کامل تر از آن به صورت تیره و قبیله و دولت شهر و چه در جامعه کامل یعنی دولت، ظاهر ساخته است.

گسترش فعالیت های بیمه های اجتماعی

امروزه با توسعه علوم و فنون و اتخاذ شیوه های برتر مدیریتی، بستر فعالیت بیمه های اجتماعی نیز گسترش یافته است. بدین ترتیب، تقریبا تمامی زمینه های فعالیت انسان، با بیمه پیوند خورده و نقش سرنوشت ساز آن به هیچ وجه انکارپذیر نیست، به گونه ای که در حال حاضر، شاهد فعالیت انواع بیمه عام، بیمه خاص، بیمه اجتماعی، بازرگانی، تعاونی، درمانی و امثال آن در صحنه اجتماع هستیم. یادآوری این نکته ضروری است که مفهوم بیمه، به تنهایی با مفهوم تأمین اجتماعی مساوی نیست؛ اگرچه بیمه، تجلّیِ وجهی از تأمین اجتماعی به شمار می آید.

بیمه خدمات درمانی

در حال حاضر، اگرچه زمینه های فعالیت بیمه بسیار گسترده شده و در زمینه های مختلف اجتماعی و اقتصادی، بیمه های گوناگونی شکل گرفته است، ولی بیمه خدمات درمانی، بیش از دیگر بیمه ها در بین مردم جا گرفته و افرادبا آن سر و کار دارند. کسی که دوران جوانی و سلامت خود را صرف کار و سازندگی جامعه می نماید، در هنگامه پیری و سالمندی، یا در زمان بیماری، بامشکلات مختلفی دست به گریبان است که باید به آن رسیدگی کرد. به عبارتی، می توان گفت بخش عمده بیمه اجتماعی، ارائه خدمات درمانی و دارویی به افراد است که اندک اندک، خدمات به اعضای تحت تکفّل بیمه شده را هم در برگرفته، تا جایی که در حال حاضر، در تمام کشورها، این بیمه شامل فرد بیمه شده و اعضای خانواده وی می گردد.

بیمه بازنشستگی

بازنشستگی و استفاده از مستمری در دوران پیری، یکی از موارد حمایت و توجه، در نظام های بیمه اجتماعی است. در دوران پیری و از کارافتادگی، گذران زندگی خود و افراد تحت تکفل، یکی از نگرانی های عمده افراد می باشد؛ زیرا درآمدهای زمان اشتغال، به ویژه برای گروه کم درآمد، به سختی کفاف زندگی روزمره را می نماید و عملاً امکان پس انداز برای روزهای بازنشستگی وجود ندارد. در جوامع امروزی، مستمری پیری یا بازنشستگی برای کسانی که در دوره جوانی و توانایی، حق بیمه تأمین اجتماعی به صندوق بازنشستگی پرداخته اند، در حقیقت بازگشت پس اندازها و ما به ازای خدمات و زحمات بیمه شده، در دوره فعالیت و کار وی است، اما برای کسانی که شغلشان به گونه ای نبود که داوطلبانه یا اجباری، بیمه بازنشستگی پرداخت نمایند، کاملاً جنبه حمایتی و خدماتی دارد.

بیمه و حمایت از طبقه نیازمند

حکومت اسلامی وظیفه دارد آن چنان خدمات حمایتی خود را در قالب «بیمه» گسترش دهد که با تامین نیازهای مردم جامعه و به ویژه طبقه نیازمند، از سقوط آنها به ورطه فقر و نیز طبقاتی شدن جامعه جلوگیری به عمل آورد. امیرمؤمنان علی علیه السلام در منشور حکومتی اسلام، که برای مالک اشتر تبیین نموده، می فرماید: «خدا را خدا را، در خصوص زمین گیران، نیازمندان، گرفتاران و دردمندانی که دردشان را هیچ چاره ای نیست؛ چه در میان این قشر، کسانی به دریوزگی کشیده می شوند و کسانی با نیاز آبروداری می کنند. پس برای خدا پاسدار حقی باش که خداوند برایشان تعیین کرده و تو را به رعایتش فرمان داده است، و از بیت المال و محصول زمین های غنیمتی اسلام، سهمی برایشان در نظر بگیر».بیمه، وجه کاربردی تأمین اجتماعی

در دنیای امروز، مسئله تأمین اجتماعی، چنان جای خود را در جامعه و زندگی افراد باز کرده که جامعه، بدون برخورداری از یک نظام سالم تأمین اجتماعی، دچارمشکلات گوناگونی می گردد. وجه کاربردی تأمین اجتماعی در دنیای امروز، به صورت «بیمه» نمود پیدا کرده و بیمه، همه ابعاد زندگی انسان را تحت پوشش قرار می دهد.

درآغاز، بیمه برای حفظ منافع شخصی یا خیرخواهی و نوع دوستی و احساس سرنوشت مشترک بر مبنای تعاون و تکافل اجتماعی شکل گرفت. نوع بیمه، یا برای تأمین افراد جامعه در مقابله باخطرها و پیش آمدهای طبیعی روزگار، نظیر سیل، زلزله، خشک سالی و... است، یا جنبه جبران خسارت در مقابله با حوادث ناشی از کار دارد، نظیر بیمه های تجاری، بیکاری، از کارافتادگی و... .

منبع: پایگاه حوزه