اجرایی در تلاطم تراژدی

نمایش آگاممنون به كارگردانی همایون غنی‌زاده در بخش «تجربه‌های نو» بیست‌و‌هفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر اجرا شد.

همایون غنی‌زاده كه پیش از این نمایش‌های «ددالوس و ایكاروس» را در جشنواره بیست‌و‌پنجم اجرا كرده و موفق به دریافت جایزه بهترین كارگردانی شده بود این بارهم به سراغ اسطوره رفته است. این نمایش، روایت همایون غنی‌زاده از اسطوره آگاممنون، رهبر یونانیان در جنگ تروا است.

نكته مهم این نمایش حضور یك بازیگر است. جواد نمكی، تنها بازیگر نمایش آگاممنون است و غنی‌زاده علاوه بر كارگردانی، طراحی صحنه را نیز برعهده داشته و نمایشنامه را هم نوشته است. این نمایش در تماشاخانه ایرانشهر در ساعت 19:30 اجرا می‌شود.

به گزارش همشهری ، همایون غنی‌زاده در تجربه‌جدیدش «آگاممنون» باز هم سوژه‌ای از جهان اساطیر یونان را برگزیده و این بار به سراغ سرنوشت شوم خاندان «آترئوس» و «آگاممنون» رفته است.

او در روایتش از داستان آگاممنون بر 2داستان متمركز شده است؛ ماجرای قربانی شدن «ایفی ژنی» دختر آگاممنون برای «آرتمیس» و ماجرای قتل آگاممنون توسط همسرش «كلی تم نسترا» و «ایجستوس».

اگر داستان نبرد تروا و پهلوانی‌های نیروهای هر دوطرف دستمایه خلق حماسه ایلیاد شد اما ماجرای بازگشت پهلوانان یونانی به سرزمینشان و مصیبت‌های متعددی كه برای هر كدام پیش آمد بیش از هر روایت دیگر ذهن نمایشنامه‌نویسان را از یونان باستان تا به امروز به‌خود مشغول كرده است؛ از مرگ تراژیك «آژاكس» در تراژدی آژاكس سوفكل گرفته تا نمایشنامه آگاممنون در سه‌گانه «اورستیا» اثر آشیل.

در این میان سرنوشت آگاممنون به واسطه جاه‌طلبی و قدرت‌طلبی‌‌اش یكی از تراژیك‌ترین سرنوشت‌ها در جهان اساطیر یونانی است. در آغاز لشكركشی به تروا در «اولیس» باد موافق آرام می‌گیرد و كشتی‌های جنگی یونان قادر به حركت نیستند پس آگاممنون ناچار است دخترش ایفی ژنی را برای آرتمیس قربانی كند. كلی تم‌نسترا از این قضیه چنان برمی آشوبد كه تصمیم به قتل آگاممنون می‌گیرد و پس از بازگشت او از تروا با همكاری ایجستوس كمر به قتل او می‌بندد اما پسرش «اورستیا» انتقام قتل پدر را از مادر خیانتكارش می‌گیرد.

این دو فراز از ماجرای پر فراز و نشیب آگاممنون دستمایه اصلی همایون غنی‌زاده در اجرای آگاممنون است تا به این وسیله او به بحث قدرت، جاه‌طلبی و تبعات آن در جهان امروز بپردازد.

یان‌كات در بحثی كه درباره تراژدی ارائه می‌دهد تراژدی را متعلق به سه زمان حال، گذشته و آینده می‌داند چرا كه گذشته و آینده در آن همانند زمان حال روشن و شفاف است. از این منظر اجرای غنی‌زاده نیز به یك تراژدی تمام‌عیار پهلو می‌زند چرا كه آگاممنون از یك سو درگیر عذاب وجدان گذشته‌اش و قربانی كردن دخترش است و از سوی دیگر در طول اجرا به بهانه‌های مختلف مخاطب به قتل آگاممنون توسط همسرش ارجاع داده می‌شود اما آنچه اجرای غنی‌زاده از این موقعیت تراژیك را جالب توجه می‌كند نگاه پارودیك وی به این داستان است تا جایی كه به كمك بازی جذاب جواد نمكی، تماشاگر در موقعیتی كمیك قرار می‌گیرد و به نوعی اجرا را می‌توان اجرایی كمدی ـ تراژدی نامید كه از خصلت‌های نگاه مدرن است.

از سوی دیگر این نگاه مدرن در اجرای غنی‌زاده به عناصر دیگر اجرا نیز بسط می‌یابد كه بارزترین آن در صحنه‌پردازی عظیم نمایش و سازه‌ای است كه به كمك آن حركت كشتی روی دریا برای مخاطب بازسازی می‌شود و اجرایی پر از تلاطم برای مخاطبش خلق می‌كند. اما همچنان كه به لحاظ بصری با اجرایی پرتلاطم روبه‌رو هستیم، در حوزه ساختاری و فنی نیز آگاممنون فراز و نشیب‌های فراوانی را تجربه می‌كند. بخشی از این فراز و نشیب‌ها به همین طراحی صحنه نمایش مربوط می‌شود.

اگر از یك سو سازه عظیم نمایش در لحظات آغازین اجرا تماشاگر را كاملا مرعوب می‌سازد، به مرور و با گذشت زمان به‌دلیل عدم‌استفاده متنوع و تكرار در حركات، جذابیتش را برای مخاطب از دست می‌دهد و حتی تبدیل به عنصری مزاحم در اجرا می‌شود. از سوی دیگر بهره‌گیری از یاری‌دهندگان برای ایجاد برخی از حركات علاوه بر آنكه یادآور نمایش قبلی غنی‌زاده «ددالوس و ایكاروس» است به نوعی توجه تماشاگر را از اجرا بازمی‌گرداند و در واقع می‌توان گفت بخش عمده‌ای از تمركز و توجه تماشاگر به جای اجرا معطوف عوامل حاشیه‌ای آن است.

دومین عاملی كه اجرای غنی‌زاده را با فراز و نشیب مواجه می‌كند وجود لحظات اضافی و مونولوگ‌های طولانی و غیردراماتیكی است كه در عمل هیچ كمكی به پیشبرد روند نمایش نمی‌كنند و نمونه بارز آن مونولوگ طولانی آرتمیس است كه از نثری درخشان بهره می‌برد و حتی می‌توان آن را یك شعر سپید موفق نامید اما به‌دلیل حضور غیردراماتیك و طولانی‌‌اش به‌زودی تماشاگر را خسته و دلزده می‌كند.

وجود چنین مونولوگ‌هایی در كنار ریتم كند و كشدار برخی صحنه‌ها باعث می‌شود بخش عمده‌ای از جذابیت‌های اجرا از دست برود و این بالاخص در نمایشی كه در آن تنها یك بازیگر حضور دارد اهمیت بیشتری می‌یابد چرا كه به‌دلیل حضور مداوم و تكرار‌شونده یك بازیگر مخاطب مستعد خستگی و كسالت است و كارگردان نمایش‌های تك نفره باید تمهیدات و شوك‌های فراوانی برای ایجاد جذابیت در آستین داشته باشند. این نكته در كنار آنكه محدوده عمل نمایش بسیار كم است و بازیگر نمی‌تواند استفاده چندانی از توانایی‌های فیزیكالش داشته باشد باعث می‌شود اجرای آگاممنون در بسیاری از لحظات، تماشاگرش را خسته كند.

در حالی كه عناصری چون موسیقی و نور می‌توانستند كمك شایانی به این اجرا بكنند و باعث ایجاد تنوع در لحظات مختلف نمایش شوند كارگردان كمترین بهره را از این عناصر می‌گیرد و تمام تمركز و انرژی خود را بر دكور نمایش متمركز می‌سازد حال آنكه در نمایشی كه بیش از هر چیز بر عوامل فنی و یا به نوعی مهندسی تئاتر تكیه دارد استفاده از عناصری چون نور و موسیقی و بالاخص استفاده خلاقانه از آن لازم و ضروری به‌نظر می‌رسد اما غنی‌زاده به‌راحتی از این امكان می‌گذرد.

البته در كنار تمام این عوامل نمی‌توان از كنار بسیاری از لحظات جذاب و خلاقانه نمایش به‌راحتی گذشت كه بارزترین آن گفت‌وگوهای پایانی آگاممنون را نسبت به تجربه قبلی غنی‌زاده یعنی نمایش ددالوس و ایكاروس نمی‌توان گامی رو به جلو دانست كه با وجود خلاقیت‌های موجود در اجرا نشان از پسرفت این كارگردان دارد و تلاش بیشتری از جانب او را برای بروز هر چه بهتر خلاقیت‌هایش می‌طلبد.

تنظیم برای تبیان : مسعود عجمی