فرجام قیاس دو قهرمان

مقایسه شخصیت رستم وارجن درشاهنامه و مهابهارات

قسمت اول ، قسمت دوم ، قسمت سوم (پایانی)

داروی زندگی بخش

در هر دو داستان دارویی زندگی بخش هست؛ این دارو در شاهنامه نوشدارو ⁽¹⁾ و در مهابهارات سمجیونی نام دارد. این دارو در مهابهارات در دست ماران قرار دارد و «این موضوع شاید تاییدی بر پیوستگی مار و دارو باشد» (ر. ک. دوبوکور. 1376: 67). در شاهنامه نیز کاووس نوشدارو را در خزانه خود دارد. «در هر دو داستان دارندگان دارو از دادن آن به غیر ابا می‏کنند و تبدیل به شریرانی می‏شوند، با این تفاوت که شریر داستان مهابهارات چون به سبب القائات وزیر خود از دادن دارو خودداری می‏کند، وقتی پشیمان می‏شود در کسوت یاری‏گر ظاهر می‏گردد و با استفاده از افسونی که باید برای تاثیرگذاری دارو بخواند، ارجن را زنده می‏کند. به همین دلیل به رغم یکسانی تام در جملات طرح، داستان ارجن پایان‏بندی دیگری می‏یابد» (قبادی و صدیقی، 1385: 152).

کشتن برادر

ارجن برادر خود کرن را در جنگ هیجده روزه از پا در می‏آورد. کرن حاصل فراهم آمدن کنتی و سوریا (همان هور فارسی) است. کنتی به سبب جلب رضایت برهمنی از او افسونی را می‏آموزد که با آن می‏تواند هر یک از خدایان را که بخواهد حاضر کند کنتی با رفتن برهمن در پی آزمایش درستی یا نادرستی ادعای او بر می‏آید و پس از خواندن افسون. سوریا را در کنار خود می‏یابد حاصل در آمیختن سوریا با او به دنیا آمدن کرن است. کنتی از شرم فرزند را از خود دور می‏کند و از این رو کرن در دامان ارابه به رانی می‏بالد. بعدها کرن که در قدرت بسیار سرآمد است به سپاه دشمن پاندوان پیوسته و بسیار در حق آنان بدسگالی می‏کند. رستم نیز شغادی را که دل در گرو شاه کابل دارد و بدخواه اوست پس از در افتادن در چاه پر نیزه و شمشیر با تیر به درختی می‏‏دوزد و جانش را می‏گیرد.

در داستان مهابهارات کرن از پدری دیگر و در داستان شاهنامه شغاد از مادری دیگر است. در هر دو داستان فرزندی از کنار خانواده دور می‏شود. کشندگان کرن و شغاد در کاری که می‏کنند گناهی ندارند. کرن به سپاه دشمن پیوسته و یکی از مسببان بلاهایی است که در سال‏های گذشته بر سر پاندوان آمده است او نیز چون شغاد آب به آسیاب دشمن می‏ریزد و برای نفع دشمن، به برادران پشت می‏کند. مهابهارات به هر شکلی در پی آن است که پاندوان را حفظ کند. به همین دلیل پیش از جنگ تقریباً تمام حریفان قدرتمند آنان را خلع سلاح می‏کند. کنتی، مادر پاندوان، از کرن می‏خواهد فرزندانش را نکشد، ایندرا زرهی را که کرن با آن به دنیا آمده و موجبات رویین تنی اوست. از وی باز می‏ستاند، پاندوان چگونگی پیروز شدن خود را از عمو و استاد خود- کسانی که در سپاه دشمن جا گرفته‏اند و به رغم آنکه در جنگ عرصه را بر پاندوان تنگ می‏کنند، دل با آنان دارند- می‏پرسند، خدایان پیروزی پاندوان را خواهان‏اند. از این رو برخلاف رستم، ارجن در جنگ با برادر تنها می‏کشد و کشته نمی‏شود.

سفرهای خطرناک

این سفرها از ویژگی‏های همه حماسه‏های دنیاست. برای تعیین مصداق‏های آن در شاهنامه می‏توان از هفت خان‏ها نام برد. برخی هفت‏خان‏ها را با مراحل آیین‏گذر همسان دانسته‏اند. «آنچه این خان‏ها را با این آیین می‏پیوندد فراخوانی، یاری‏های فراطبیعی، گذر از راه‏های دشوار، و نیز مواجهه با موجودات اساطیری چون دیو، اژدها، سیمرغ و زن جادو است. قهرمان پس از پشت سرگذاشتن دشواری‏ها در آیین گذر به نوعی بلوغ می‏رسد» (واحد دوست، 1379: 235- 231).

هفت خان رستم شبیه سفر یک ساله ارجن برای نگهبانی از اسب قربانی و تن دادن به کارهای سخت از جمله جنگ در این راه است. هر چند سفر ارجن به معنای رسیدن به بلوغی که مدنظر آیین‏گذر است، نمی‏تواند باشد اما پاندوان با پشت سر نهادن این سفر به نوعی زندگی تازه و پیراسته از گناه دست می‏یابند.

در هر دو داستان قهرمانان برای کمک به شاه قدم در راه می‏گذارند. رستم می‏خواهد کاووس را از چنگ دیوان مازندران برهاند و ارجن نیز می‏خواهد راجه جدهشتر را از چنگال خارخاری که گریبان او را پس از جنگ هیجده روزه گرفته است، نجات بخشد. جدهشتر دائم از ماجرای جنگ با خانواده و کشتن آنها عذاب می‏کشد، بنابراین به پیشنهاد کرشن اشمیده جنگ را برگزار و ارجن را نیز مامور انجام درست این مراسم می‏کند.

قهرمانان شاهنامه و مهابهارات در لحظاتی به کمک دیگران نیازمند می‏شوند، بنابراین امدادهای غیبی و گاه نیز شخص یا اشخاصی به یاریشان می‏آیند. قهرمان مهابهارات ناگزیر می‏شود جدای جنگ با انسان‏ها و دیو با جم نیز- که از خدایان است- بجنگد، اگر تلقی نولد که، که «دیو سپید را یکی از خدایان غیرآریایی می‏داند، پذیرفتنی باشد» (خالقی مطلق، 1372: 412). جنگ رستم با دیو سپید را نیز جنگ با خدایان می‏توان دانست.

ارجن در این سفر همراهانی دارد که در انجام ماموریت او را یاری می‏کنند. اما حماسه ایرانی برای برجسته ساختن شخصیت جهان پهلوان خود او را تنها به سوی مواجهه با دشواری‏ها رهسپار می‏کند و این هم یکی از تفاوت‏های عمده نگرش پردازندگان داستان‏های ملی ایران و هندوان است. چنان که آمد سازندگان داستان‏های مهابهارات به پرداخت درست شخصیت قهرمان اصلی حماسه خود چندان توجهی ندارند به همین دلیل ماجرای شکست ارجن را از زنی روایت می‏کنند، این شکست جدای ناکامی و شکست او در جنگ با ببرباهن، است.

هفت مرحله سفر ارجن عبارت‏اند از:

1. - چسبیدن اسب قربانی به سنگ و آواز بر آوردن سنگ.
2. - رفتن ارجن به ولایت چنپ کری و جنگ باراجه هنس الدهج.
3. - رفتن به شهر زنان و جنگ با رانی پرمیلا.
4. - رفتن به شهری که درختانش هر روز آدم و جانور بار می‏آورند.
5. - رفتن به ولایت من پور و جنگ با ببرباهن فرزند خود.
6. - جنگ با پسر میورالدهج، نامرالدهج.
7. - جنگ با سپاهیان جم.

هفت خان رستم نیز عبارت‏اند از:

1. - جنگ رخش با شیر.
2. - گرفتار آمدن در بیابانی تفته.
3. - جنگ با اژدها.
4. - از بین بردن زن جادو.
5. - جنگ با اولاد دیو.
6. - جنگ با ارژنگ دیو.
7. - جن با دیو سپید.

نتیجه‏گیری

شباهت‏های موجود میان داستان‏های مربوط به رستم و ارجن در دو کتاب شاهنامه و مهابهارات حاکی از تاثیرپذیری یکی از این داستان‏ها از دیگری است. با توجه به مهاجرت‏های اقوامی چون سکاها به هند و حتی به دست گرفتن قدرت در آن سامان به نظر می‏رسد که داستان‏های مربوط به رستم باید از ایران به هند رفته باشد. شباهت‏های میان رستم، جهان پهلوان ایران، و ارجن، قهرمان مهابهارات، و نیز حدس کسانی چون دارمستتر درباره تاثر احتمالی داستان پاندوان از داستان ایرانی کیخسرو می‏توان حاکی از تاثیرپذیری احتمالی هندوان از داستان‏های حماسی ایران باشد. ارتباط با ایندرا، ازدواج با زنان بیگانه، جنگ با حاصل این ازدواج، وجود دارویی زندگی بخش در داستان جنگ با فرزند که می‏تواند مردگان را زنده کند، کشتن برادر ناتنی از مواردی است که شباهت‏های میان دو شخصیت رستم و ارجن را نشان می‏دهد. طبیعی است که داستان با وضعیت جغرافیایی و فرهنگی جدید تفاوت‏هایی نیز با داستان مبدأ پیدا کرده باشد.

پی‏نوشت:

1-  lnrataدر فرهنگ باستانی هند به معنای آب حیات، ام‏الحیات، مادر زندگی،... به کار رفته است (ر. ک. قرشی، 1380: 327). بنابراین سمجیونی را نوعی آب حیات یا به نوعی در ارتباط با آب حیات به حساب می‏توان آورد.

منابع:

^{اسماعیلی، حسین (1381) داستان زال از دیدگاه قوم‏شناسی، تن پهلوان و روان خردمند، به کوشش شاهرخ مسکوب، چاپ دوم، تهران، طرح نو.}

^{بهار، مهرداد، (بی‏تا)، «ورزش باستانی ایران و آیین مهر»، فرهنگ و زندگی. ش 10.}

^{بهزادی، رقیه (1382) آریاها و ناآریاها در چشم‏انداز کهن تاریخ ایران، چاپ اول، تهران. انتشارات طهوری.}

^{پورداود، ابراهیم (1356) پشت‏ها، جلد دوم، انتشارات دانشگاه تهران.}

^{جلالی دهکردی، مریم (1369) «همسر گزینی در ایران باستان و شاهنامه». در پیرامون شاهنامه، به کوشش مسعود رضوی، چاپ اول، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران.}

^{خالقی مطلق، جلال (1372) سخن‏های دیرینه، به کوشش علی دهباشی، چاپ اول، تهران، نشر افکار.}

^{دارمستتر، وجوه مشترک میان مهابهارات و شاهنامه، ترجمه جلال ستاری، هنر و مردم، ش 153/ 154.}

^{دوبوکور، مونیک (1376) رمزهای زنده‏جان، ترجمه جلال ستاری، چاپ دوم، تهران، نشر مرکز رستگار فسایی، منصور (1369) «روایتی دیگر در مرگ رستم». فرهنگ، کتاب هفتم.}

^{رضی، هاشم (1380) حکمت خسروانی، چاپ دوم، تهران، بهجت.}

^{شایگان، داریوش (1375) ادیان و مکتب‏های فلسفی هند، جلد اول، چاپ چهارم، تهران، انتشارات امیرکبیر.}

^{فردوسی، ابوالقاسم (1382) شاهنامه، چاپ ششم، تهران، قطره.}

^{قبادی، حسین‏علی و علیرضا صدیقی (1385) «مقایسه ساختاری خویشاوند کشی و خویشاوند آزاری در شاهنامه و مهابهارات»، پژوهش‏های ادبی، ش 11.}

^{قرشی، امان‏الله (1380) آب و کوه در اساطیر هندو ایرانی، چاپ اول، تهران، هرمس با همکاری مرکز بین‏المللی گفتگوی تمدن‏ها.}

^{مهابهارات (1380) ترجمه میر غیاث‏الدین علی قزوینی، تصحیح محمدرضا جلالی نایینی، چاپ دوم، تهران انتشارات کتابخانه طهوری.}

^{واحد دوست، مهوش (1379) نهادینه‏های اساطیری در شاهنامه فردوسی، چاپ اول، تهران، سروش.}

حسینعلی قبادی/علیرضا صدیقی

تنظیم:بخش ادبیات تبیان