جایگاه کتاب فارسی در اینترنت کجاست؟
- اینترنت چهل ساله شد. شبکه‌ای که آن را بزرگ‌ترین سامانه طراحی شده به دست بشر می‌دانند. رسانه اول این روزهای جهان و غولی که همه رسانه‌ها را به زانو درآورده است. اما این دو مفهوم در کنار هم چه طعمی دارند: «کتاب» و «اینترنت».
هفته پیش بود که فیلیپ‌راث، نویسنده شناخته شده امریکایی، به شدت از آینده کتابخوانی ابراز نگرانی کرد. او گفت تا 25سال آینده، اهالی کتاب و رمان یک فرقه کوچک خواهند بود و اینترنت و صفحه‌های نمایشگر، جای همه چیز را می‌گیرند. او حتی با نگاهی بدبینانه، کتاب‌های اینترنتی و دستگاه‌های کتاب‌خوان که برای مطالعه راحت‌تر کتاب‌های مجازی طراحی شده‌اند را بی‌مصرف دانسته بود.
اما آیا واقعا این‌گونه است؟ «اینترنت» را هیچ سنخیتی با «کتاب» نیست؟ یک تامل کوتاه و اندکی وقت گذراندن و جستجو کردن روی این شبکه جهانی، نشان می‌دهد کتاب، دست‌کم در زبان‌های غیر فارسی، سهم کمی از این ابرسامانه ساخته دست بشر ندارد. وب‌سایتی چون «آمازون» که بزرگ‌ترین کتاب‌فروشی اینترنتی جهان است، روزانه هزاران بازدیدکننده دارد و صدها کتاب فروخته شده را به جای‌جای جهان می‌فرستد. کتاب‌خانه‌های جهان برای عرضه اطلاعات خود، خوب از این شبکه بهره برده‌اند و نویسندگان و اهالی ادبیات هم در اینترنت، کم فعال نیستند.
دکتر سعید فیروزآبادی، استاد دانشگاه، مترجم و مدرس زبان و ادبیات آلمانی، بهره‌جویی آلمانی‌ها از اینترنت برای کتاب و ادبیات را این‌گونه توصیف می‌کند: آلمانی‌ها برای افزایش ضریب نفوذ ادبیات خود، روی اینترنت، همه‌کاری کرده‌اند. تمام کتاب‌های آلمانی منتشرشده تا 30 سال قبل، به صورت ای‌بوک (کتاب الکترونیک e – book ) روی اینترنت موجود و قابل بارگذاری (دانلود) است. برخی از آن‌ها رایگان است و برخی هم در مقابل هزینه‌ای اندک در اختیار کاربر اینترنت قرار می‌گیرد. این باعث شده این پروژه درآمدزایی قابل توجهی هم برای متصدیان آن داشته باشد.
این مدرس دانشگاه، فعالیت آلمانی‌ها برای توسعه کتاب روی شبکه اینترنت را «بی‌نظیر» توصیف می‌کند و می‌افزاید: تقریبا تمام کتاب‌خانه‌های آلمان، روی اینترنت صفحه ویژه خود را دارند. می‌شود با مراجعه به اینترنت برگه‌های مربوط به اطلاعات کتاب‌های این کتاب‌خانه‌ها را به دست آورد. از آن گذشته چند سالی است که طرح جدید «کتاب‌خانه گوگل» باعث شده تا کتاب‌خانه‌های بزرگ آلمان به این کتاب‌خانه بزرگ مجازی بپیوندد و دیگر می‌شود تمام کتاب‌های آلمانی را به صورت کتاب الکترونیک مطالعه کرد.
فیروزآبادی برای گفته‌های خود مثالی می‌آورد: همین چند روز پیش دنبال یک صفحه از یک سفرنامه آلمانی می‌گشتم که آخرین چاپ آن مربوط است به سال 1720میلادی؛ یعنی نزدیک به 300 سال پیش. به راحتی و بدون زحمت، با صرف زمانی بسیار کوتاه موفق شدم این صفحه از این سفرنامه قدیمی را پیدا کنم.
این مدرس دانشگاه اما وضعیت کتاب‌های ایرانی و فارسی روی شبکه اینترنت را مناسب و شایسته نمی‌داند. او اعتقاد دارد اولین مانع برای ایرانی‌ها، عدم به رسمت شناختن و حمایت از حقوق مولف است و می‌گوید: پذیرفتن موافقت‌نامه کپی‌رایت از لازمه‌های جدی حضور کتاب و ادبیات در اینترنت است. من مولف اگر خیالم نسبت به حقوق مادی و معنوی اثرم راحت باشد، با آسودگی، اثرم یا بخشی از آن را روی اینترنت قرار می‌دهم. اما الان چه تضمینی است کتابی که روی اینترنت گذاشته می‌شود، دچار تکثیرهای غیرقانونی، چه چاپی و چه مجازی، نشود؟
وی همچنین توضیح می‌دهد که متولی افزایش نفوذ ادبیات فارسی و کتاب‌های ایرانی در اینترنت فقط دولت نیست. او توضیح می‌دهد که اکثر فعالیت‌هایی که آلمانی‌ها انجام داده‌اند، توسط نهادهای خصوصی صورت گرفته اما می‌افزاید: دولت تنها باید بستر این امر را آماده کند. مهم‌ترین کار این است که شرایط مناسب قانونی فراهم شود. از دولت این انتظار نمی‌رود که از این موضوع تنها حمایت مادی و مالی داشته باشد. کار اصلی دولت هم این نیست. اما قوه مقننه و دولت باید به طور جدی بستر‌های فعالیت‌های مجازی از جمله افزایش حضور ادبیات و زبان فارسی روی شبکه اینترنت را فراهم کنند.
اینترنت در اواخر سال 1960میلادی و با انگیزه همکاری، دسترسی چندسویه به منابع و مهارت‌های محاسباتی، و امکان‌پذیر شدن کار در زمینه‌های بین‌رشته‌ای علوم و مهندسی شروع شد. تنها از اوایل دهه 1990 است که اینترنت به صورت یک شبکه همگانی و جهان‌شمول درآمده است. وابسته شدن تمامی فعالیت‌های بشر به اینترنت در مقیاسی بسیار عظیم و در زمانی چنین کوتاه، حکایت از آغاز یک دوران تاریخی نوین در عرصه‌های مختلف دارد.
حالا جایگاه «کتاب» فارسی و زبان و ادبیات فارسی پشت این غول چندسر اینترنت، کجاست؟
ابوالفضل پاشا، نام شاعری است که اخیرا بعد از چاپ هفت مجموعه شعر به صورت کتاب، آخرین اثر خود را به صورت کتاب الکترونیک، با فرمت کامپیوتری «PDF» روی اینترنت منتشر کرده است. از او پرسیدم چرا چنین تصمیمی گرفته است؟ پاسخش این بود: با توجه به مشکلات نشر مکتوب، از جمله مشکل بزرگ پخش ناهمگون کتاب، چنین تصمیمی گرفتم.
پاشا از پخش کتاب‌های قبلی‌اش راضی نیست. همچنین می‌گوید کتاب‌ها بعد از این‌که چاپ‌شان تمام می‌شود، ممکن است به خاطر مشکلات مالی و مشکلات دیگر از تجدیدچاپ آن خودداری کنند. این باعث می‌شود کتاب گم شود و دیگر دسترسی به آن ممکن نباشد. اما معتقد است با انتشار اینترنتی، دسترسی به کتاب در همه‌جا با سهولت بیشتری ممکن است و کتاب مجازی دیگر تمام شدنی نیست و سال‌ها می‌توان به آن دسترسی داشت.
این شاعر همچنین از تجربه‌ای که انتشار الکترونیک کتاب برای او داشته، راضی است، اما این روند را بدون ایراد نمی‌داند و می‌گوید: فرهنگ استفاده از اینترنت میان مردم ما، جا نیافتاده است. بسیاری از مردم با این پدیده آشنا نیستند. از طرفی باوجود رشد انکارناپذیر دنیای مجازی، هنوز مطلب چاپی برای بسیاری از مردم، مستندتر است. مثلا اگر مطلبی را در روزنامه‌ای چاپی بخوانند، راحت‌تر به آن استناد می‌کنند. به هر حال هر پدیده‌ای نکات مثبت و منفی خود را دارد و پدیده اینترنت هم خالی از ایراد نیست.
اما پاشا درباره درآمدزایی از انتشار الکترونیک کتاب چه فکر می‌کند؟ او قبول دارد که بسیاری از مولفان و مترجمان از راه انتشار کتاب، ارتزاق می‌کنند، اما این را درباره شعر همه‌گیر نمی‌داند و می‌گوید: معمولا شاعران امروز ایران، راه دیگری برای درآمد خود یافته‌اند. شعر تبدیل به یک فعالیت ذوقی شده و حالا عدم توان درآمدزایی از اینترنت، مانعی برای انتشار کتاب الکترونیک، حداقل درباره شعر، نیست.
او می‌گوید که خودش نیز از انتشار کتابش به صورت الکترونیک، انتظار درآمدی نداشته است. از او می‌خواهم جامعه‌ای را تصور کند که شاعر، تنها با انتشار کتاب درآمد کسب می‌کند و می‌پرسیم در چنین حالتی و با توجه به امکان تکثیر غیرقانونی و عدم همه‌گیر بودن پرداخت پول به صورت الکترونیک، آیا بازهم کتاب خود را به صورت مجازی روی اینترنت منتشر می‌کرد؟
می‌گوید: اگر به آن شکوفایی فرهنگی برسیم که شاعر تنها از کتاب شعر خود درآمد داشته باشد، بازهم مانعی برای انتشار الکترونیک کتاب نمی‌بینم. در آن صورت احتمالا قراردادی با ناشر کتاب منعقد می‌کنم، تا پس از طی مدتی از انتشار نسخه چاپی کتاب، ناشر مجاز باشد نسخه الکترونیک را هم منتشر کند.
از پاشا می‌پرسیم حالا که انتشار الکترونیک کتاب را تجربه کرده، چه توصیه‌ای به شاعران دیگر دارد. می‌گوید: با توجه به فرهنگ امروز ما و این‌که آثار مکتوب سندیت جامع‌تری دارند، شاید شاعران جوان و تازه‌کار نتوانند با انتشار کتاب الکترونیک، آن شناسنامه کاری را که نیاز دارند به دست بیاورند. آن‌ها نمی‌توانند به کتاب الکترونیک خود استناد کنند. اما همین که من کتاب آخرم را به صورت الکترونیک منتشر کرده‌ام خود یک پیشنهاد از طرف من به دیگران است. تجربه من این است که با این کار، دسترسی مخاطب به کتاب بسیار ساده می‌شود و این امر می‌تواند برای شاعران دیگر هم یک مشوق باشد.
اینترنت چهل ساله شد. شبکه‌ای که آن را بزرگ‌ترین سامانه طراحی شده به دست بشر می‌دانند. رسانه اول این روزهای جهان و غولی که همه رسانه‌ها را به زانو درآورده است. اما این دو مفهوم در کنار هم چه طعمی دارند: «کتاب» و «اینترنت»؟
منبع: خبرگزاری ایبنا
