صحرا نشینان و نگاره های آنان

طی قرنها كه شیوه ی زندگی شهری از نظر فرهنگی و هنری رشد روزافزونی داشته است، زندگی روستاییان و صحرا نشینان در ارتباط تنگاتنگ با طبیعت قرار گرفته است.

این نوع زندگی بسیار ساده و تاریخی نسل به نسل و سینه به سینه انتقال پیدا كرده است. پیشینه ثبت تاریخ زندگی این گروه از مردم در علائم رمزی بافته هایشان نهفته است.

میراث و دارایی روستاییان و صحرانشینان در وسایل اولیه و مختصر زندگی، آداب و رسوم و خرافاتشان محدود می شود. این آداب و خرافات طی قرنها بی تغییر مانده و با ورود دین این نوع رسومات با ادیان تلفیق شده و در خدمت دین درآمده اند. سكونت دائمی این مردم در روستاها و تبدیل شیوه ی زندگیشان از حالت كوچ نشینی به یكجا نشینی و كشاورزی در كنار دامداری، ناچار شیوه ی قبیله ای كوچ نشینی را به فرهنگ بومی ثابت روستایی تبدیل كرده است. این تغییرات ،تحولاتی را نیز به دنبال داشته كه بازتاب عمیقی بر شیوه ی زندگی و آداب رسوم این مردمان داشته است.

طی نسلها این شیوه های اعتقادی كه نگاره های گلیم نیز بخشی از آن است، از مادران به دختران و بعد از گذشت زمان روایاتی به این داستانها و خرافات اضافه شده است. به مرور آرزوها و خواسته های روستانشینان تغییر كرد و انباشت سرمایه از طریق مالكیت زمین و كالا بر نیاز به خوشبختی و سعادت روستاییان افزود.

در این شرایط است كه گلیم به عنوان ابزار انتقال فكر نمادها و نگاره های طلسم گونه را بر زمینه خود پذیرفت و به این طریق آرزو و امیال بافندگان بر ما ظاهر گشت. این اشكال را می توان در گلیمهای بربرهای مراكش، آناتولی، قشقایی، شاهسون و بلوچ مشاهده كرد.این نگاره ها را در بخشهای نگاره های تولد، زندگی، محافظت از زندگی و زندگی پس از مرگ تقسیم بندی كرد.

 نگاره های تولد:

رب النوع مادر: این نماد پیكره ای شبیه به انسان دارد كه فرزندی در شكم دارد.

شاخ قوچ: شاخهای قوچ دارای نیروی مظهر مردانگی، باروری نرینه و قدرت و شهامت می باشند. زن هنگام بافتن این نگاره امید و آرزو را همراه با نقش می بافد تا همسرش با قدرتش بر اتفاقات زمان فائق آید. ? بركت: این نگاره با در هم آمیختن نگاره های فوق پدید می آید كه مظهر باروری است. (محصولات و میوه های چند دانه ای نیز همین معنا را می دهند)

 انسان: هیبت انسانی به معنایی بزرگداشت از دست رفتگان و یا انتظار برای تولد نوزاد می باشد.

نگاره های زندگی:

شانه، گل سر و گوشواره: نشانگر تمایل بافنده به ازدواج است. (شانه و گل سر از زینت آلات عروس و گوشواره هدیه ی عروسی است.

 پابند حیوان: به معنای پیوند خانوادگی و امتداد این پیوند می باشد.

 صندوق: نشانه ی جهاز عروس است كه شب عروسی برای وی می برند. (دختران در روستاها از سنین كودكی به یادگیری دست بافته ها مشغول می شوند)

 ستاره: نشانه ی شادمانی است. (گلیمهای آناتولی دارای ستاره ی هشت پر می باشند)

نگاره های محافظت از زندگی:

آب جاری: این نگاره مظهر زندگی است.

 دست، انگشت و شانه: نشانگر دست حضرت فاطمه (س) و مصون داشتن خانواده و نوزاد از بلا می باشد.

 چشم زخم: از آن جایی كه چشم انسان می تواند نشانه ی نیت بد باشد، بنابراین بهترین راه پیشگیری نیز همان است. نقوش ترسیم شده از چشم تأثیرات چشم زخم را خنثی می كند. همانطوری كه می دانید متداول ترین نوع طلسم خرمهره می باشد اما در بعضی مناطق به استفاده از فلزاتی مانند: طلا، نقره و حتی صدف و سیر نیز اعتقاد دارند.

تعویذ: طلسم نوشته شده ای است كه در جلدهای مثلثی نگاه می دارند و دارای قدرت مذهبی اسرار آمیزی است.

نظر قربانی: به صورت آویزهای دیواری ساخته می شود كه معمولاً از جنس نمدی است و با پارچه ای پوشانده شده كه گه گاه بر روی آن سكه، صدف، آینه و دكمه می دوزند.

 چلیپا: نگاره ای بسیار كهن كه قدمت آن به دوران پیش از مسیحیت بر می گردد. این نگاره برای ایمنی به كار می رود و تركیب صلیبی آن از نیروی چشم زخم می كاهد.

 قلاب: برای ایمنی در مقابل چشم زخم به كار برده می شود.

 مار: نماد باروری، تحرك و شادمانی است.

عقرب: بافنده با این نگاره خود را در مقابل آسیب این موجود محافظت می كند.

اژدها: نگهبان اسرار كهكشان و نگهدارنده ی درخت زندگی است.

دهان یا جای پای گرگ: حیوانات وحشی برای دامداران همیشه خطرناك بوده اند. این نگاره برای حفاظت در مقابل جانوران وحشی ترسیم شده است.

نگاره های زندگی پس از مرگ:

پرنده: پرواز دسته جمعی پرندگان به نشانه ی رفتن روحی به بهشت است و كركس نماد مرگ و نشانه ی روح مردگان است. این پرنده (كركس) نشانه پرنده ی بیگانه است كه این چنین تعبیری دارد اما به طور كل پرنده نشانه ی عشق، بشارت، شادمانی و كوچ به بهشت می باشد.

درخت زندگی: نماد فنا ناپذیریست. با این نقش انسان امید به زندگی پس از مرگ را در خود تجدید می كند. ادیانی كه خدای واحد دارند اغلب از این نماد استفاده می كنند. در بعضی از دست بافته های گلیمی سوای نمادها و نگاره ها پیامهایی به صورت اعداد و الفبا نیز مشاهده می شود. اینها گاهی به صورت نوشته هایی می باشد كه نام بافنده یا كسی كه گلیم برای او بافته شده را در بر دارد. گاهی نیز در سجاده ها به صورت پیام مذهبی دیده می شود، مانند: ا... اكبر و یا لا اله الی ا... (در قفقاز حروف روسی و در آناتولی حروف لاتین به كار برده می شود)

به طور كل این نگاره ها و بررسی ها نگاه تازه ی ما را به روی روند از بین رفتن نقشهای گذشتگان و نوع تفكر آنان می گشاید. اگر سرعت تحقیقات و دلسوزی برای بازیافت نقوش كهن به نسبت تكنولوژی و روند رو به رشد جذابیتهای شهری به نسبت روستایی كوتاه باشد، چیزی جز نادانی نسبت به گذشته برایمان نخواهد ماند. چرا كه كسانی گذشته ی خود را نمی دانند، چشم انداز آینده را نیز از دست میدهند.

منبع: بیابانهای ایران