مصطفی خمینی مفسر برجسته قرآن

گرد هم آمدن قوه فقاهت و تفسیر قرآن در وجود یک شخص در تاریخ اسلام کم نیست. لکن به فعلیت رسیدن آن، چندان فراوان نبوده است. مرحوم آیت الله سیدمصطفی خمینی فرزند ارشد حضرت امام رضوان الله تعالی علیه از نمونه های این مساله است. او فقیهی بود جوان که با نگارش تفسیر ارزشمند خود، توانایی اش را در علوم قرآنی و تفسیر فعلیت بخشید. گر چه مرگ نابهنگام آن دانشور، فرصت تکمیل و اتمام آن مجموعه تفسیری ارزشمند را از او سلب کرد، لکن همان مقدار نوشته شده، که در چهار جلد انتشار یافته است، گواهی روشن بر مقام بلند او در میان مفسران شیعه در عصر جدید است.1 حاج آقا مصطفی خمینی مومن پارسایی بود از تبار پاکان که سراسر زندگی اش در هجرت و جهاد، همراه با تعلیم و تعلم سپری شد و برکات وجودش به جامعه اسلامی رسید، چنان که سوگ شهادت او بهانه تجمع مبارزان مسلمان در مساجد و آغاز انقلاب اسلامی ایران شد. آن مرحوم در تاریخ 1309 هجری شمسی مطابق با سال 1349 هجری قمری در قم چشم به جهان گشود و در سال 1356 هجری شمسی در نجف اشرف به گونه مرموزی ناگهان از دنیا رفته و به شهادت رسیدند. ایشان مدارج تحصیلی مهم و مقام علمی بلندی در میان اقران داشت و صاحب آثار قلمی فراوان بود که بخشی از آنها به تفسیر قرآن اختصاص داشت. تفسیر وی شباهت زیادی به طرح تفسیری شهید مدرس دارد که در اینجا پس از معرفی فشرده آثارش به معرفی آن تفسیر می پردازیم.

تالیفات حاج آقا مصطفی

او نه تنها در زمینه تدریس و شاگردپروری، فردی پرتلاش و موفق بود بلکه در زمینه پژوهش و نگارش و تالیف کتاب های سودمند نیز بسیار موفق و پیشاهنگ به حساب می آمد. برخی از آثار قلمی و تالیفات ایشان که به چاپ رسیده و پخش شده است، نشانگر مقام علمی آن مرحوم و گستردگی پژوهش های او در زمینه های مختلف است.

در هر صورت، تالیفات عمده و آثار قلمی قابل ذکر آن بزرگوار از این قرار است؛ 1- القواعد الحکمیه نوشته یی است در فلسفه متعالیه و به عنوان حاشیه و تعلیقه یی بر کتاب «اسفار» صدرالمتالهین شیرازی (مخطوط). 2- کتاب البیع؛ یک دوره کامل مباحث استدلالی بیع (در سه جلد، خطی)2 3- مکاسب محرمه، دو جلد در فقه استدلالی (خطی) 4- کتاب الاجاره یکی از مباحث فقه که به صورت استدلالی بحث کرده بودند و گفته می شود نسخه دستنویس آن در یورش ماموران ساواک به خانه او به همراه سه هزار جلد کتاب دیگر به غارت رفت. 5- مستند تحریرالوسیله، شرح کتاب فقهی و فتوایی حضرت امام خمینی(ره) 6- تعلیقه یی بر عروه الوثقی، متن اصلی کتاب عروه الوثقی. که به طور خلاصه «عروه» نامیده می شود، نوشته فقهی و فتوایی مفصل از فقیه بزرگوار سیدکاظم یزدی(ره) است، که بعد از ایشان فقها و مراجع تقلید شیعه، حواشی و تعلیقات زیادی بر آن نوشته اند. حاج آقا مصطفی خمینی نیز از جمله کسانی است که بر این کتاب، تعلیقه زده و فتاوای خود را بر آن افزوده است. قابل ذکر است که توانایی بر نوشتن این قبیل کتاب ها از نظر عرف حوزه های علمیه، نشانه اجتهاد فقهی نویسنده آن است. 7- تحریرات فی الاصول، یک دوره علم اصول به سبک استدلالی و مفصل است. جلد اول آن به همت آقای سیدمحمد سجادی توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (561 صفحه، قطع وزیری) به چاپ رسیده است. 8- شرح زندگانی ائمه معصومین؛ این اثر در تاریخ ائمه معصومین و فقط تا شرح حال امام حسین (ع) نوشته شده، اما هنوز به چاپ نرسیده است. 9- کتاب اصول، کتاب مختصر دیگری به جز تحریرات فی الاصول که در علم اصول فقه نوشته شده است. (خطی) 10- القواعد الرجالیه کتابی در مباحث علم رجال، که از علوم ابزاری و پیش نیاز فقه استدلالی است. 11- کتابی در بحث نکاح و در موضوع فقه 12- تفسیرالقرآن الکریم (که آن را جداگانه معرفی خواهیم کرد.)

روش تفسیری

چنان که گفته شد، یکی از آثار قلمی ارزشمند حاج آقا مصطفی خمینی، کتاب تفسیر قرآن کریم است که متاسفانه ناتمام مانده است. این کتاب در بردارنده تفسیر آیات سوره حمد و شماری از آیات اوایل سوره بقره (آیات 6 تا41) است و در چهار مجلد به اهتمام آقای سیدمحمد سجادی اصفهانی در سال 1362 از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است. البته مجلد اول آن قبلاً توسط مطبوعاتی اسماعیلیان در قم به چاپ رسیده بود که شامل جلد اول و جلد دوم (تا صفحه 122) از چاپ ارشاد است. متاسفانه چاپ و نشر این اثر ارزشمند مطلوب نیست، چرا که دارای اغلاط فاحش و فراوان بوده و فاقد فهرست های لازم است. آن مرحوم، تفسیر هر آیه قرآن را در ابعاد و تخصص های مختلف مورد توجه قرار داده است. نوشته ایشان در این مورد، با طرح تفسیر نانوشته آیت الله سیدحسن مدرس(ه) همسویی، هماهنگی و مشابهت دارد. چنان که بیشتر گفتیم. در میان اوراق باقیمانده دستنویس سیدحسن مدرس(ه) پیش نویس طرح تفسیری وجود دارد که اخیراً شناسایی و معرفی شده است. آن طرح مشابهت زیادی با طرح کتاب تفسیر مرحوم حاج آقا مصطفی دارد با اینکه طرح مدرس جزء اسناد خانوادگی بوده و تا همین چند سال اخیر در هیچ جا منتشر نشده و دیده نشده است. طرح مدرس در میان اوراق شخصی او قرار داشت و آن را آماده کرده بود تا بر آن اساس تفسیر قرآنی نوشته شود و در مدرسه سپهسالار سابق مورد تدریس قرار بگیرد اما بر اثر بازداشت و زندانی شدنش توسط دستگاه رضاخان میرپنج و عمال انگلیس در ایران، نتوانست طرح خود را تبدیل به کتاب کند، تا اینکه به شهادت رسید.

می توان گفت مرحوم سیدمصطفی خمینی در آن بخش از کتابش که آن را تمام کرده، به حدود 80 درصد با طرح تفسیری مرحوم مدرس هماهنگ و همسو بوده است و این بسیار عجیب است که اولیای خدا در حرکت های فکری و اصلاحی خود، بدون آنکه از اندیشه همدیگر خبر داشته باشند به نقطه مشترکی می رسند و پیرو فکر واحدی می شوند. این دو فقیه شهید نیز بدون آنکه از اندیشه یکدیگر درباره شیوه تفسیر قرآن مجید خبر داشته باشند، تقریباً به یک فکر و طرح مشترک دست یافته بودند.3 با این حال جای تاسف بسیار است که طرح مرحوم مدرس، اصولاً نانوشته و طرح مرحوم حاج آقا مصطفی نیز در سوره بقره ناتمام ماند.

روش تفسیری حاج آقا مصطفی مبتنی بر تفصیل و توضیح کامل است. ایشان اول آیات مورد نظر را درج می کند و سپس تحت عنوان «المسائل اللغویه و الصرفیه» به واژه شناسی و اشتقاق صرفی کلمات می پردازد، سپس اگر بحثی راجع به نحوه نگارش و «رسم الخط» واژه های آن باشد راجع به آن سخن می گوید، آنگاه بحثی درباره «اختلاف قرائت ها» می گشاید، سپس بحثی درباره چگونگی «اعراب و علم نحو» انجام می دهد، بعد از آن، آیات مورد نظر را از نگاه «علم معانی و بیان و فن بلاغت» مورد کاوش قرار می دهد و بعد به استخراج و دسته بندی نکته هایی می پردازد که امکان برداشت آنها از آن آیات، راجع به علم «اصول فقه» وجود دارد. آنگاه تحت عنوان «الحکمه و الفلسفه» نکته های فلسفی آیه را مورد دقت و گفت وگو قرار می دهد. بعد از آن به «نکته های اخلاقی و پند و موعظه» یی که از آن آیه استفاده می شود، اشاره می کند و نیز اگر مطلبی عرفانی و اشراقی وجود داشته باشد آن را بیان می کند و در پایان تحت عنوان «التفسیر و التاویل علی اختلاف المسالک و المشارب» به جمع بندی مباحث گذشته و آرا و نظرات تفسیری گوناگون پرداخته و در ضمن آن با تبیین کامل و نهایی مفهوم آیه، دیدگاه خود را بیان می کند.

در این قسمت، ایشان نخست دیدگاه پیروان تفسیر روایی را با عنوان «علی مسلک الاخباریین» درج می کند، آنگاه نظرات اصحاب اجتهاد و رای را می آورد، سپس دیدگاه «اهل ذوق و عرفان» یا «انس و عرفان» و نیز «فلاسفه و حکما» مانند صدرالمتالهین و غیره را می آورد. خوانندگان محترم می توانند به عنوان نمونه، تفسیر آیه 31 سوره بقره را در جلد چهارم تفسیر ایشان (صص369-313)، ملاحظه و تطبیق کنند.

نقاط قوت و ضعف این تفسیر

یکی از فضلا اخیراً با نگارش مقاله یی به نقد و ارزیابی علمی تفسیر مرحوم حاج آقا مصطفی پرداخته و نکته های مفیدی را یادآور شده است4 که البته در مقام بررسی تفصیلی این کتاب و ذکر نقاط قوت و ضعف آن بیش از اینها می توان نکته استخراج کرد و مطلب نوشت ولیکن هدف ما بر اختصار است.

به رغم محسناتی که این تفسیر دارد و محتوای آن بیانگر شخصیت علمی جامع مولفش است از نقاط ضعف واضح نیز به دور نیست که از جمله آنها زیاده روی در طرح مباحث تخصصی و علمی در ذیل و ضمن تفسیر آیات قرآن مجید است. این مساله باعث شده است گاهی بسیاری از مباحث و مسائل غیرمربوط به تفسیر نیز در آن بیاید و موجب طولانی شدن بدون دلیل کتاب شود. چنان که تفسیر سوره حمد به تنهایی بالغ بر حدود 220 صفحه شده است. همان گونه که آن مرحوم به بهانه تفسیر «بسمله» بحث درازدامنی درباره موضوع حرمت و حلیت مس اسم جلاله خداوند انجام داده و در آن همه شقوق فقهی و روایات را آورده است. هر چند نمی توان تفسیر شهید حاج آقا مصطفی را با تفسیر طنطاوی مقایسه کرد ولیکن گرایش به درج مباحث تخصصی غیرتفسیری و دستاوردهای علوم مختلف در آن بیش از حد معمول است به ویژه مباحث فلسفی، عرفانی، فقهی و ادبی. با این حال از نقل مباحث تخصصی مربوط به علوم تجربی و طبیعی اثر کمتری در آن هست و این نیز شاید به دلیل عدم تخصص مولف در این رشته ها بوده است.

روش تفسیری حاج آقا مصطفی مبتنی بر تفصیل و توضیح کامل است. ایشان اول آیات مورد نظر را درج می کند و سپس تحت عنوان «المسائل اللغویه و الصرفیه» به واژه شناسی و اشتقاق صرفی کلمات می پردازد، سپس اگر بحثی راجع به نحوه نگارش و «رسم الخط» واژه های آن باشد راجع به آن سخن می گوید.

با این همه روح آزادگی و عدم تقلید در سراسر کتاب هویدا است. چنان که می بینیم مرحوم حاج آقا مصطفی به رغم احترام عمیقی که به والد بزرگوار خود امام خمینی(ه) دارد، در مواردی به صراحت و با احترام نظرات ایشان را نیز نقد و رد کرده است. از جمله در جایی که ایشان درباره نخستین واضع لغات و زبان ها بحث می کند نظر امام خمینی(ه) را مبنی بر اینکه واضع لغات خداوند متعال و با فرشتگان هستند، رد می کند و می گوید؛ «الحق احق ان یتبع من عقول الرجال»5

پی نوشت ها:

1- یادآوری می کنم زندگینامه مفصل ایشان را در کتاب «سیره صالحان» آورده ام که علاقه مندان می توانند به آن مراجعه کنند.

2- شهید هجرت و جهاد

3- در کتاب شهدای روحانیت، کتاب البیع حاج آقا مصطفی را 10 جلد معرفی کرده است ولی در مصاحبه با برادر ایشان (مرحوم حاج سیداحمد آقا)، سه جلد معرفی شده است.

4- رک قضایا اسلامیه، مناهج المفسرین، العدد الثانی، سال 1416 ه ق /1995م، صفحات

205-197، به قلم سیدمحمد المشعل، چاپ قم

5- رک تفسیر القرآن الکریم، ج1، ص159