از مواردی که میتواند ابعاد زندگی جلوه، این فیلسوفِ عارف را روشن کند و ویژگیهای روحی و معنوی و کمالات علمی او را ترسیم نماید، بررسی دیدگاههای دانشمندان، عالمان، شاگردان و معاصران اوست. عالم والامقام و محدّث فاضل، حاج شیخ عباس قمی، از جلوه، به عنوان حکیمی الاهی که از دنیای فانی دوری گزیده و قانع و وارسته زندگی مینمود، یاد میکند. میرزا ابوالحسن جلوه، افزون بر ناموری در حکمت و فلسفه، در طریق عرفان و کسب مقامات معنوی نیز به موفقیتهایی رسیده بود. به همین دلیل، شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب ارزشمند الذریعه، از او به عنوان فیلسوفی عارف نام میبرد. ابعاد علمی و معنوی جلوه، تا بدانجاست که تمامی کسانی که او را دیده یا آثارش را مطالعه کردهاند، او را استادی برجسته در حکمت وفلسفه و عالمی عامل میدانند.
حکیم الهی، میرزا ابوالحسن جلوه، در ذیقعده سال 1238 ق، در احمدآباد گجراتِ هند دیده به جهان گشود. نسب شریف او پس از سی پشت، به دومین امام شیعیان، امام حسن مجتبی علیهالسلام میرسد. دوران نونهالی جلوه در احمدآباد گذشت و او هفت ساله بود که به اتفاق خانواده، به اصفهان و پس از آن به زواره رفت. هوش سرشار و استعداد جلوه، از همان دوران کودکی مشخص بود و از این رو، پدرش که فردی عالم و ادیب بود، بر آن شد تا در رشد و شکوفایی علمی و معنوی فرزندش توجهی خاص داشته باشد. میرزا ابوالحسن، خط قرائت ادبیات فارسی و دیگر علوم مقدماتی را در زواره فرا گرفت و سپس برای ادامه تحصیل، در اصفهان رحل اقامت گزید.
شوق تحصیل، تفکر و تحقیق در سراپای وجود جلوه موج میزد و طبع حقیقتجوی، این طلبه جوان را با اندیشههای دینی، به ویژه افکار فلسفی آشنا ساخت و اینها همه باعث شد قدم در مسیر علوم الاهی نهد. خود او در این باره مینویسد: «چون فطرتها در میلِ علوم مختلف است، خاطر من میل به علوم عقلیه کرد و در تحصیل علوم معقول، از الاهی و طبیعی و ریاضی اوقاتی را صرف نمودم؛ خاصه الاهی و طبیعی که در ایران متداول بود، خاصه الاهی». جلوه در ابتدای ورود به اصفهان، در مدرسه کاسهگران حجرهای گرفت و مشغول تحصیل شد. او در اصفهان، از محضر عالمانی چون میرزا حسن فرزند ملاعلی نوری، میرزا حسن چینی و ملاعبدالجواد تونی خراسانی بهره برد.
میرزا ابوالحسن جلوه، چند سالی را در اصفهان به سر برد، ولی مسایل گوناگونی از جمله دشواری زندگی و تهیدستی، سبب گردید تا اصفهان را به مقصد تهران ترک کند. او خود در شعری در این باره میگوید:
خونها خوردم ز تنگعیشی گرچه خوردنِ خون نیست در شریعت مأذون
جلوه در سال 1273ق، در حالی که 35 بهار از زندگی پربار خود را پشت سر میگذاشت، با اندوختههای علمی که در اصفهان کسب کرده بود، راهی تهران شد و در مدرسه دارالشفاء اقامت گزید. این حکیم الاهی، به مدت 41 سال در این مدرسه به تدریس حکمت و فلسفه مشغول بود.
در میان بسیاری از حکیمان وفیلسوفان تهران، آقا محمدرضا قمشهای، آقا علی زُنوزی (مدرس) و میرزا ابوالحسن جلوه، سه استاد کامل به شمار میرفتند و پس از فوت آن دو بزرگوار، علوم عقلی به مجلس درس مرحوم جلوه منحصر شد. میرزا احمد آشتیانی معتقد است که حکمت متعالیه، با ظهور آخوند ملاعلی نوری به وسیله آن بزرگوار به حاج ملاهادی سبزواری، آقا علی زنوزی و میرزا ابوالحسن جلوه انتقال یافت که این چهار بزرگوار را، حکماء اربعه (حکیمان چهارگانه) میگویند.
میرزا ابوالحسن جلوه، در حجرهای از مدرسه دارالشفای تهران، پارسا، بیپیرایه، فروتن و اندیشمند میزیست و فارغ از هر نام و نشان، میکوشید جانهای تاریک را به نور حکمت روشن کند. روح بلندش شیفته معنویت و تشنه حقیقت بود و نزدیک به نیم قرن از انوار علوم ربّانی و حکمتهای الاهی در اختیار شاگردانش قرار داد. از جمله شاگردان جلوه که هر کدام همچون ستارهای درخشان در آسمان علم و عمل نورافشانی میکنند، میتوان به میرزا محمد طاهر تنکابنی، میرزا ابراهیم حکمی زنجانی، حکیم ملامحمد هیدجی زنجانی، ملامحمد آملی، میرزا حسن کرمانشاهی، میرزا مهدی آشتیانی، حاج شیخ عبدالنبی نوری، سید حسین باد کوبهای و آیت اللّه میرزا محمدعلی شاه آبادی(استاد امام خمینی) اشاره کرد.
حکیم جلوه، درس را با نهایت فهم و دانایی، بدون کبر و غرور و با مثالهایی در خور شاگردان تدریس میکرد. دقت و توجه او به شاگردان به حدی بود که از نیازمندان آنان دستگیری میکرد و با شناسایی شاگردانی که بضاعت مالی اندکی داشتند و از لحاظ معیشت در تنگنا بودند، حالشان را رعایت مینمود و آنها را بیش از دیگران در کسب کمالات وعلوم تشویق میکرد. آن بزرگوار با سعه صدر، پیچیدهترین مسایل فلسفی را برای شاگردان تشریح میکرد و به پرسشهاشان پاسخ میداد. در هنگام درس، اگر شخص صاحبمقامی وارد میشد، جلسه درس را برهم نمیزد و به تدریس ادامه میداد و همواره مراقب بود از سخنان تفرقهانگیز پرهیز کند و به همین دلایل، نزد دانشوران و عالمان عصر خویش، با عزّت بود و در مجالس و محافل، مقامش را گرامی میداشتند.
میرزا ابوالحسن جلوه، در حدود نیم قرن تدریس در مدرسه دارالشفای تهران، غالبا کتابهای ابوعلی سینا و ملاصدرا را تدریس میکرد و چون بیشتر اوقات خویش را صرف تدریس و مطالعه و تحقیق مینمود، کمتر به تألیف آثار مستقل میپرداخت. از مهمترین آثار جلوه، میتوان به حاشیه بر اسفار ملاصدرا، حاشیه بر شفاء، رساله اثبات الحرکة الجوهریة، تعلیقات بر شرح فصوص قیصری، دیوان شعر که مشتمل بر قصاید، غزلیات و مثنویات اوست، تصحیح تمهید القواعد ابن ترکه، حاشیه بر شرح الهدایة الاثیریه و رسالهای در وجود و اقسام آن اشاره کرد.
از مواردی که میتواند ابعاد زندگی جلوه، این فیلسوفِ عارف را روشن کند و ویژگیهای روحی و معنوی و کمالات علمی او را ترسیم نماید، بررسی دیدگاههای دانشمندان، عالمان، شاگردان و معاصران اوست. عالم والامقام و محدّث فاضل، حاج شیخ عباس قمی، از جلوه، به عنوان حکیمی الاهی که از دنیای فانی دوری گزیده و قانع و وارسته زندگی مینمود، یاد میکند. میرزا ابوالحسن جلوه، افزون بر ناموری در حکمت و فلسفه، در طریق عرفان و کسب مقامات معنوی نیز به موفقیتهایی رسیده بود. به همین دلیل، شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب ارزشمند الذریعه، از او به عنوان فیلسوفی عارف نام میبرد. ابعاد علمی و معنوی جلوه، تا بدانجاست که تمامی کسانی که او را دیده یا آثارش را مطالعه کردهاند، او را استادی برجسته در حکمت وفلسفه و عالمی عامل میدانند.
فرستادگان الاهی، خلقی نیکو داشتهاند و سید آنها رسول گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله ، به تعبیر قرآن دارای خلق عظیم بوده است. امامان شیعه نیز رفتارهایی خوب و خردمندانه با تمامی انسانها و حتی دشمنان خود داشتهاند. به همین علت، دانشمندان و عالمان مسلمان و متعهد هم که وارث انبیا و اولیا هستند، از اخلاقی فاضل و منشی والا برخوردارند. میرزا ابوالحسن جلوه، در برخورداری از اخلاقی پسندیده و صفاتی عالی و سیرتی خجسته، نمونهای کمنظیر در عصر خویش به شمار میآمد. خوشخویی، سعه صدر، پاکی و صفای دل، محبت به تمامی طبقات مردم و برخورد با عطوفت و مهربانی با شاگردان و افرادی که با او در تماس بودند، از جمله فضیلتهای بارز آن حکیم است. او به خاطر بهرهمندی از علم و اندیشههای حکیمانه، بر کسی تفاخر نمیورزید و چون درختی پربار، همواره افتاده بود.
با آن که همه قشرهای مردم احترام مرحوم ابوالحسن جلوه را داشتند و حاضر به هرگونه خدمت به وی بودند، ولی او کارهای شخصی را تا آن جا که امکان داشت، خود انجام میداد و در این موارد، به کسی امر و نهی نمیکرد. گاه با وجود کهولت سن، مشغول شستشوی لباسهای خویش میشد و در نهایت تواضع و سادهزیستی زندگی خود را میگذرانید. با وجود آن که برای نظرات و تمایلات منطقی افراد احترام قایل بود، ولی از این که وی را با القاب و عناوین صدا میزدند، سخت ناراحت میشد و از دوستان و آشنایان میخواست که از این روش دست بردارند. میرزا ابوالحسن برای خود هیچ امتیازی قایل نبود و اگر به مجلسی وارد میشد، هر جا مکانی خالی میدید، مینشست. محل زندگی او گرچه کوچک و بیآلایش بود، ولی معنویت و روحانیتی شکوهمند داشت. همین منش و رفتار حکیم جلوه بود که او را از دیگران متمایز میساخت.
در بین علما و جمعی از بزرگان عصر ناصرالدین شاه، اختلافنظر پیش میآید. به همین دلیل مجلسی از هر دو دسته مخالف و موافق تشکیل میشود و در این نشست، بحث و جدل به سر و صدا و قال و قیل تبدیل میگردد و در این میان، مرحوم ابوالحسن جلوه که سردسته حکمای آن جلسه بوده، خاموش میماند و سخنی بر زبان جاری نمیسازد. پسر حاج میرزا حسن آشتیانی از وی میپرسد که چرا شما ساکت و خاموش نشستهاید، مرحوم جلوه با کمال متانت و آرامش در جواب میگوید:
این دیگ ز خامی است که در جوش و خروش است چون پخته شد و لذت دم برد، خموش است.
میرزا ابوالحسن جلوه، در سالهای آخر زندگی از چشمدرد به شدت رنج میبرد و پیری و رنجوری، او را در بستر بیماری افکنده، توان را از وی گرفته بود؛ البته این درد و رنج دیری نپایید و روز وصل فرا رسید. سرانجام این دانشمند حکیم و فیلسوف عارف، در شب جمعه ششم ذیقعده 1314ق، مصادف با 21 فروردین 1276ش، جان شیرین به بخشنده جانها تسلیم کرد و به سوی خلد برین پر کشید. مراسم عزاداری آن حکیم، نه تنها در تهران، بلکه در شهرستانها با شکوه و عزّت تمام و با حضور دانشمندان، شاگردان و دیگر قشرهای مردم برگزار شد. پیکر پاک او را در شهر ری، در کنار مقبره شیخ صدوق، معروف به ابن بابویه به خاک سپردند. آرامگاه این حکیم الاهی، در کنار بارگاه شیخ صدوق، مورد احترام و زیارت دوستداران اهل معرفت است.
عقل کالای نفیسی است به بازار جهان ما ز عشق آتش سوزنده به کالا زدهایم
ما زکشتی بگذشتیم پی شوق وصال خویش از جان بگذشتیم و به دریا زدهایم
منبع: سايت حوزه نت
تهيه و تنظيم: فريادرس گروه حوزه علميه
