شیوه های تبلیغ با توجه به آیات و روایات
1- یادآوری نعمت ها و رحمت های الهی
تبلیغ در صورتی موثر است كه علاوه بر اینكه مردم، مبلغ را بخاطر علم و تقوی، نظافت و نظم و اخلاقش بپسندند خداوند را نیز دوست داشته باشند تا به دستوراتی كه مبلغ می دهد بخاطر عشق به خدا عمل كنند. برای ایجاد این حب باید عظمت نعمت های او برای مردم یادآوری شود. گاهی نعمت های كلی مانند نعمت سلامتی و حیات، نعمت علم و ایمان و گاهی نعمت های جزئی مانند نعمت چشم و لب و دهان. قرآن كریم در صدها آیه نعمت های الهی را برشمرده تا بدینوسیله عشق خداوند در دل مردم زنده شود و دستوراتش را با جان و دل بپذیرند. «یا ایها النّاس اعبدوا ربّكم الذّی خلقكم و الّذین من قبلكم لعلكم تتقون الّذی جعل لكم الارض فراشا و السّماء بناء و انزل من السّماء ماء فاخرج به من الثمرات رزقا لكم فلا تجعلوا الله اندادا و انتم تعلمون » «بقره، 21-22» ترجمه: ای مردم خدایی را بپرستید كه آفریننده شما و پیشینیان شماست، امید است كه پارسا و منزه شوید. خدایی كه زمین را فرش و آسمان را سقف قرار داد و بوسیله باران میوه های گوناگون برای روزی شما از زمین رویاند پس برای او نظیر و مانندی قرار ندهید در حالیكه آگاهید.
نمونه هایی از نعمت های ذكر شده در قرآن:
نعمت استقلال و آزادی
«و اذكروا اذ انتم قلیل مستضعفون فی الارض تخافون ان یتخطّفكم النّاس فاواكم و ایّدكم بنصره و رزقكم من الطّیّبات لعلّكم تشكرون » «انفال، 26» ترجمه: ای مومنان بیادآرید زمانی را كه در بین دشمنان بسیار، عده كمی بودید، شما را در سرزمین مكه خوار و ذلیل می شمردند و از هجوم مشركان بر خود ترسان بودید. پس خداوند شما را در پناه خود آورد و بیاری خود، نیرومندی و نصرت به شما عطا فرمود و از بهترین طعام ها روزی كرد، باشد كه شكر نعمتش بجای آرید.
نعمت پیروزی بر دشمن
«یا ایها الذّین امنوا اذكروا نعمهالله علیكم اذ جائتكم جنود فارسلنا علیهم ریحا و جنودا لم تروها» «احزاب، 9» ترجمه: ای مومنان، نعمت خدا را بیاد آرید آنگاه كه لشكری بر ضد شما جمع شدند، پس ما بادی تند و سپاهی كه با چشم نمی دیدید بر آنها فرستادیم.
نعمت رزق و روزی
«یا ایّها النّاس اذكروا نعمهالله علیكم هل من خالق غیرالله یرزقكم من السّماء والارض » «فاطر، 3» ترجمه: ای مردم، نعمت خدا را بیادآرید. آیا جز خداوند، آفریننده ای هست كه از آسمان و زمین به شما روزی دهد?.
نعمت وحدت
«و اذكروا نعمهالله علیكم اذ كنتم اعداء فالّف بین قلوبكم » «آل عمران، 103»ترجمه: نعمت خدا را بیاد آرید كه بین قلب های شما الفت و دوستی بر قرار كرد هنگامی كه با یكدیگر دشمن بودید.
نعمت رهبری و هدایت
«یا قوم اذكروا نعمهالله علیكم اذ جعل فیكم انبیاء» «مائده، 20» ترجمه: ای قوم، نعمت خدا را برخودتان بیاد آرید هنگامی كه بین شما رسولانی را قرار داد. همچنین مبلغ باید بر این نكته تاكید كند كه دین اسلام، دین رحمت است و هیچگاه در رحمت بر روی بندگان بسته نیست. چه بسا بندگان گناهكاری كه بخواهند توبه كنند و به سوی پروردگارشان بازگردند كه باید راه را برایشان باز گذاشت ; «الم یعلموا ان ّ الله هو یقبل التّوبه عن عباده » «توبه، 104» ترجمه: آیا ندانسته اند كه خداوند توبه بندگانش را می پذیرد? «غافر الذّنب و قابل التّوب » «مومن، 3» ترجمه: خداوند بخشنده گناه و توبه پذیر ا ست. اوصاف دیگر خداوند متعال همچون ترجمه: غفور، ترجمه: غفّار، ترجمه: رئوف، ترجمه: ودود، نیز حاكی از باز بودن در رحمت است. رحمت خداوند تنها به پذیرش توبه محدود نمی شود بلكه علاوه بر آن بدی ها و گناهان را نیز تبدیل به خوبی و ثواب می كند; «یبدّل الله سیّئاتهم حسنات » «فرقان، 70» «ان ّ الحسنات یذهبن السّیئات » «هود، 114».
2- تحریك عواطف
خداوند متعال از این شیوه برای تربیت انسان ها استفاده می كند بطور مثال برای دور نمودن مردم از غیبت كردن، آن را به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه می كند كه با توجه به نفرت انسان از مرده خواری عواطف و احساسات را برمی انگیزد: «ایحب ّ احدكم ان یائكل لحم اخیه میتا» «حجرات، 12». حضرت ابراهیم «ع» عموی خود آزر را با لفظ ترجمه: یا ابت ترجمه: ای پدرم، خطاب می فرمود، تا شاید از این راه دلش نرم شده، عاطفه اش برانگیخته و به راه راست هدایت شود «مریم، 42». به خاطر حفظ عواطف و احساسات مردم در سوره حجرات به ما سفارش شده كه از یكدیگر به زشتی یاد نكنید. اسلام به ما سفارش كرده است كه حتی كودكان را با نام خوب و كنیه صدا بزنید، اگر كودكی در جایی نشست او را بلند نكنید. اگر سخنی گفت گوش دهید، اگر به او قولی دادید عمل كنید. در سلام كردن میان فقیر و ثروتمند فرقی نگذارید. در میهمانی ها هم فقیران را دعوت كنید وهم ثروتمندان را. در امر به معروف و نهی از منكر، كلام نرم بكار ببرید. هرگز خود را یكطرفه، بر حق ندانید و انصاف را رعایت كنید. اینها همه برای حفظ عواطف و احساسات است. قرآن برای ترساندن مردم از تقسیم ناعادلانه ارث عواطف پدری را تحریك كرده و فرزندان یتیمش را در مقابل چشمان او مجسم می سازد; «ولیخش الذین لو تركوا من خلفهم ذریه ضعافا خافوا علیهم » «نساء، 9» ترجمه: باید از خدای بترسند كسانی كه اگر پس از مرگ خویش فرزندانی ناتوان بر جای گذارند از سرنوشت آنها بیمناكند. و برای ترغیب فرزندان به احترام والدین و توهین نكردن به آنها پیری و ناتوانی آنها را مطرح كرده و می فرماید: «و بالوالدین احسانا امّا یبلغن ّ عندك الكبر احدهما او كلاهما فلا تقل لهما اف ّ و لا تنهر هما و قل لهما قولا كریما» «اسراء، 23» برای دور نمودن مردم از انفاق ریایی یا انفاق با منت و آزار قرآن كریم چنین تمثیلی را بیان می فرماید: آیا می خواهید یكی از شما باغی داشته باشد از درخت خرما و انگور كه در زیر آن درختان، جوی های روان و در آن هرگونه میوه موجود باشد ناگاه ضعف و پیری برای او فرا رسد «كه هیچ كاری نتواند انجام دهد» و او، فرزندان كوچك و ناتوانی داشته باشد «كه به كاری قادر نیستند» و در باغ او بادی آتش بار افتد و همه را بسوزاند و تنها منبع در آمد كودكان ضعیفش نابود شود?«حال كسی كه به ریا و منت یا اذیت انفاق كند اینگونه است «بقره، 266». در این مثال، مسایل پیری، كودك، ضعف، آتش سوزی و فقر مطرح است كه همه برای برانگیختن عواطف و احساسات است. و برای ترغیب مردم به یاری یتیمان، روحیه برادری را زنده می كند; «و یسئلونك عن الیتامی قل اصلاح لهم خیر و ان تخالطوهم فاخوانكم » «بقره، 220» ترجمه: و از تو سوال می كنند كه با یتیمان چگونه رفتار كنند. در جواب بگو اصلاح كارشان بهتر است واگر با آنها رفت وآمد كنید رواست چرا كه برادران دینی شما هستند. حضرت عیسی «ع» برای برداشتن عذاب از مردم، در هنگام دعا با جمله ای عاطفی از خداوند می خواهد; خدایا اگر بنی اسرائیل را عذاب كنی همه بندگان تواند: «ان تعذّبهم فانّهم عبادك » «مائده، 118».
3- سوال كردن از مخاطب
از آنجا كه انسان بطور فطری و طبیعی مسایلی را بدون تلقین و تبلیغ درمی یابد، باید در تبلیغ از همان یافته های عقل و فطرت و وجدان افراد استفاده كرد. لذا بعضی مطالب را باید با سوال از فطرت انسان ها به آنان رساند كه اگر فطرت انسانی نمرده باشد حتما قضاوت صحیح خواهد كرد. قرآن در پایان بعضی از آیات می فرماید: «و انتم تعلمون » ترجمه: شما خودتان هم می دانید. تمام آیات ذكر و تذكر نشان دهنده آن است كه انسان از درون مطالبی را می داند ولی فراموش می كند كه نیاز به تذكر دارد. مانند آیاتی كه می فرماید: «فاین تذهبون » «تكویر، 26» ترجمه: كجا می روید?. «مالكم كیف تحكمون » «صافات، 154» ترجمه: چگونه حكم می كنید? «الم یعلم » ترجمه: آیا انسان نمی دانست ? به هر حال، مبلغ باید از وجدان و یافته های مردم و باورهای طبیعی آنان استفاده كند. همانگونه كه قرآن استفاده كرده است ; خداوند می فرماید اگر از كافران و مشركان سوال كنی كه چه كسی آسمان ها و زمین را آفریده است و خورشید و ماه فرمانبردار چه كسی هستند? بطور یقین جواب می دهند خدا آفریده است. زیرا وجدان آنها اجازه نمی دهد كه غیر از این جواب دهند: «ولئن سائلتهم من خلق السّموات و الارض و سخّر الّشمس والقمر لیقولن الله » «عنكبوت، 61». و نیز اگر از آنها سؤال كنی كه چه كسی از آسمانها آب باران می فرستد و زمین را پس از مرگش زنده می كند جواب میدهند خدا; «و لئن سائلتهم من نزّل من السّماء ماء فاحیا به الارض بعد موتها لیقولن ّ الله » «عنكبوت، 63» قرآن كریم با یادآوری پدیده های طبیعی، مردم را به تفكر وامی دارد; «افرایتم ما تحرثون. ائانتم تزرعونه ام نحن الزارعون. .. افرائیتم الماء الّذی تشربون ائانتم انزلتموه من المزن ام نحن المنزلون. .. افرایتم النّار الّتی تورون ائانتم انشائتم شجرتها ام نحن المنشئون » «واقعه، 63-72» ترجمه: آیا نمی اندیشید دانه ای را كه در زمین كشت كردید شما آن را از خاك می رویانید یا ما می رویانیم ? آیا آبی را كه «هر روز» می نوشید توجه دارید كه شما آن را از ابر فرو ریختید یا ما نازل ساختیم ? آیا در آتشی كه روشن می كنید می نگرید? آیا شما درخت آن را آفریدید یا ما آفریدیم ? «امّن خلق السّموات والارض » «نمل ،60» ترجمه: چه كسی آسمان ها و زمین را خلق كرده است ? «هل من شركائكم من یهدی الی الحق ّ» «یونس، 35» ترجمه: آیا از شریكان شما مشركان كسی می تواند به راه راست هدایت كند? درباره معاد می پرسد; «افحسبتم انّما خلقناكم عبثا و انّكم الینا لا ترجعون » «مومنون، 115» ترجمه: آیا گمان كردید كه شما را بیهوده آفریدیم و به سوی ما باز نمی گردید? «افعیینا بالخلق الاوّل » «ق، 15» ترجمه: آیا در آفرینش اول عاجز بودیم «كه در برگرداندن دوباره شما عاجز باشیم ?
درباره امامت می پرسد; «افمن یهدی الی الحق ّ احق ّ ان یتبع امّن لایهدّی » «یونس ،35»
ترجمه: آیا آنكس كه مردم را به سوی حق هدایت می كند برای پیروی كردن سزاورتر است یا آنكس كه هدایت نمی كند? پیامبر لوط به قوم خود كه عمل زشت همجنس بازی را پیش گرفته بودند گفت: «اتاتون الفاحشه ما سبقكم بها من احد من العالمین » «اعراف، 80» ترجمه: آیا عمل زشتی انجام می دهید كه هیچكس پیش از شما آن را انجام نداده است ?
به این آیه بنگرید كه خداوند متعال چگونه وجدان انسان ها را به قضاوت می طلبد; «و كیف تا خذونه و قد افضی بعضكم الی بعض و اخذن منكم میثاقا غلیظا» «نساء، 21»
ترجمه: چگونه مهر زنان را از آنان می گیرید در حالیكه هر یك از شما از دیگری كام گرفته است و آنان از شما پیمانی محكم گرفته اند? و آیا وجدان خود را قاضی نمی كنید كه این عمل پسندیده نیست ?
4- بیان تاریخ و سرنوشت پیشینیان
یادآوری سرنوشت ملت های گذشته و تاریخ آنان و تجربه هایی كه داشته اند در انذار افراد موجود و آیندگان بسیار موثر است. حضرت علی «ع» می فرماید: «
و ان لم اكن عمّرت عمر من كان قبلی فقد نظرت فی اعمالهم » «نهج البلاغه فیض، ص 119» ترجمه: اگرچه من همچون گذشتگان عمر نكردم ولی چنان در كارهای ایشان نگریستم كه مایه عبرت است. در آیات زیادی، خدا حالات افراد و اقوام گذشته را متذكر می شود: «و اذكر فی الكتاب مریم » «مریم، 16». واذكر فی الكتاب ابراهیم » «مریم، 41». «واذكر فی الكتاب موسی » «مریم، 51». سیر و حركت در زمین نیز در واقع استفاده از تاریخ و تجربه دیگران است و آثار خوبی دارد; «قد خلت من قبلكم سنن فسیروا فی الارض فانظروا كیف كان عاقبه المكذبین » «آل عمران، 137» ترجمه: پیش از شما ملت هایی بودند و رفتند. بنابراین در زمین گردش كنید تا ببینید كه تكذیب كنندگان وعده های خدا چگونه نابود شدند. «او لم یسیروا فی الارض فینظروا كیف كان عاقبه الذّین من قبلهم كانوا اشدّ منهم قوّه و اثاروا الارض و عمروها اكثر ممّا عمروها و جائتهم رسلهم بالبینّات » «روم، 9» ترجمه: آیا در زمین حركت نكردند تا عاقبت كار پیشینیان خود «چون عاد و ثمود» را ببینند ك از اینها بسیار تواناتر بودند و بیش از اینها در زمین، كشاورزی كردند و كاخ و عمارت برافراشتند و رسولان خدا با آیات و معجزات، برای هدایت آنها آمدند? اما چون نپذیرفتند نابود شدند. خدای بزرگ برای عبرت بنی آدم داستان پدر و مادرش یعنی آدم و حوا را بیان می فرماید و ایشان را متوجه فریب شیطان می سازد. «یا بنی ادم لایفتننّكم الشّیطان كما اخرج ابویكم من الجّنه» «اعراف، 27» ترجمه: ای فرزند آدم، مبادا شیطان شما را فریب دهد آنگونه كه پدر و مادر شما را از بهشت بیرون كرد.1- استاد مطهري، وحی و نبوت، ص 2-141
2- همو، حماسه حسینی جلد 1، ص 252 -242 و ص212 و ص193-189
3- كتاب قرآن و تبليغ، نوشته آقاي قرائتي، ص 69-97
