حوزه فلسفی خراسان

هادی سبزواری نمونه اعلای حکیمی است که سهروردی در آغاز کتاب حکمت الاشراق از آن سخن گفته است: کسانی که هم د رحکمت نظری استاداند و هم در تجربه معنوی، هم آگاه به دانش ظاهرند و هم آگاه به علوم باطن.

الف- مکتب سبزوار

درباره چهره درخشان حکیم سبزوار گفته اند که افلاطون زمان خود بود و نیز برای رعایت عدالت گفته اند که او ارسطوی زمان خود بود. به هر حال، او در زمان ناصرالدین شاه قاجار (1265 ق/ 1848م - 1848م- 1314ق/ 1896م) همان مقامی را داشت که ملاصدرای شیرازی در زمان سلطنت شاه عباس کبیر، همین طور، او شارح وفادار ملاصدرا نیز بود و کوشید تا او را به نظریه پرداز فیلسوفان ایرانی تبدیل کند. وضعیت زمانه، بیشتر از ملاصدرا به او اجازه داد تا از نبوغ خود به عنوان حکیم بهره برداری کند، زیرا آزادی بیان از دوره صفویان بیشتر بود.

سفر به اصفهان

حاج ملاهادی سبزواری به سال 1212 ق/ 1797 م در سبزوار، شهر کوچکی در خراسان میان شاهرود و نیشابور در شمال شرقی ایران متولد شد. پدر او یکی از بزرگان سبزوار بود و ملاهادی در همین شهر آموزشهای ابتدایی را دریافت کرده و تا سن بیست سالگی در مشهد به تحصیل ادامه داد. او در سال 1232 ق/ 1816 م به قصد ادامه مطالعات فلسفی به اصفهان رفت و این شهر، اگر چه اهمیت خود را از دست می داد، اما هنوز مرکزی بود که استادان بزرگ در علوم فلسفی و الهیات به آن روی می آوردند. استادان او، ملااسماعیل اصفهانی و ملاعلی بن جمشید نوری بودند. ملاهادی پس از ده سال به خراسان بازگشت و مدت پنج سال به تدریس پرداخت و آنگاه به قصد حج به مکه رفت.

حاج ملاهادی سبزواری، پس از یک زندگی سرشار از تعلیمات فلسفی و تحریر آثاری مهم، به سال 1295 ق/ 1878 م (و به گفته برخی منابع به سال 1289 یا 1290/ ق) از دنیا رفت.

اصالت اندیشه ملاهادی سبزواری

اصالت این اندیشمند، بیش از هر چیز در طنین شخصی آثار و سبک سامان دادن تفکرات فلسفی است که از آثار ملاصدرا، حکمت اشراق سهروردی، نوشته های ابن عربی و احادیث امامان شیعی وام گرفته شده اند. هادی سبزواری نمونه اعلای حکیمی است که سهروردی در آغاز کتاب حکمت الاشراق از آن سخن گفته است: کسانی که هم د رحکمت نظری استاداند و هم در تجربه معنوی، هم آگاه به دانش ظاهرند و هم آگاه به علوم باطن.

ملاهادی اصالت وجود و وحدت ذومراتب آن را قبول دارد، مراتبی از غنا و فقر که ماهیات را متعین می کند: در عالم عقول مجرد، عالم مثال و جهان محسوس.

آثار ملاهادی سبزواری

آثار استاد سبزوار بسیار است و سی عنوان را شامل می شود. کتابی که بیشترین خواننده را دارد، منظومه اوست به صورت شعر و نظم در منطق و فلسفه بود و خود مولف شرحی بر آن نوشته و ملاحظات و توضیحات مفصلی را بر آن افزوده است. کتاب از هفت بخش فراهم آمده: الهیات به معنی الاعم، مبحث جوهر وعرض، الهیات به معنی الاخص، طبیعیات، نبوات، معاد و اخلاق. شاگردان و شاگردان آنها بر این شرح خود مولف تعلیقه هایی نوشته اند: آخوند هیدجی، شیخ محمد تقی آملی و میرزامهدی آشتیانی (در گذشته به سال 1372 ق/ 1952 م) تعلیقه هایی بر آن نوشته اند، و این مجموعه امروزه، به درسنامه ای برای دانشجویان فلسفه سنتی تبدیل شده است.

طبقه بندی آثار

می توان آثار سبزواری را به چهار گروه تقسیم کرد که شرح هایی بر آثار ملاصدرا است، اما در واقع، نظرات و تعلیمات خود او در آنها آمده است.شرح بر اسفار اربعة که به تنهایی اثری کامل است و نیز شرح بر شواهدالربوبیة، مبدا و معاد و مفاتیح الغیب. این چهار شرح در حکم مجموعه ای است که می توان بسط اندیشه ملاصدرا و مشکلات آن را در آنها مورد مطالعه قرار داد. ملاهادی سبزواری شرحی نیز بر ادبیات مشکل شش دفتر مثنوی جلال الدین رومی نوشته است (مجموعه ای در پانصد صفحه به قطع رحلی در چاپ سنگی تهران به سال 1285 ق/ 1868 م). کاملا اشتباه خواهد بود اگر آن را اثری فلسفی بدانیم که سعی می کند به تمثیلات عرفانی صبغه ای عقلانی بدهد. اینجا نیز برای اینکه جلو هرگونه ابهام واژه «فلسفه» گرفته شود، می گوییم که این اثر، نوشته کی حکیم اشراقی است و در برابر فیلسوفان خردگرای در همان وضعیتی قرار دارد که الهیات صوفیانه در برابر کلام.

شاگردان و پیروان برجسته ملاهادی

برای اینکه بتوانیم تصوری از اقبال به کانون فلسفی سبزوار در آن زمان داشته باشیم، باید به اسامی برخی از شاگردان اشاره کنیم که چنانکه گفته شد، از همه نواحی ایران و دیگر کشورها آمده بودند. بالاتر، از آن میان سه تن را نام بردیم. آنان را در دیگر مراکز آموزش فلسفه سنتی در ایران، یعنی در تهران، تبریز، قم، اصفهان، شیراز و مشهد باز خوایهم یافت.

با کمال تاسف، در وضع کنونی تحقیقات تنها می توانیم به اسامی شناخته شده ترین آنها اشاره کنیم، گردآوری آثار (آنان) هنوز به خوبی انجام نشده است. اینجا از ملاعبدالکریم قوچانی نام می بریم که در مشهد به تدریس مشغول بود و حاشیه ای بر شرح منظومه نوشت. شیخ علی فاضل تبتی، که چنانکه از نامش برمی آید، تبتی تبار و مورد احترام بسیار حاج ملاهادی سبزواری بود. یکی از رساله های مجموعه شانزده رساله که ذکر آن گذشت، پاسخی به سوالی از اوست. این رساله دفاعی ظریف و جالب توجه از تفکر فلسفی در برابر تردیدها و ایرادهای اهل ظاهر است. میرزا عباس حکیم دارابی شیرازی (در گذشته 1300ق/ 1882م) در سبزوار به تدریس فلسفه مشغول بود و شاگردان بسیار داشت. ملاکاظم خراسانی (در گذشته 1329 ق/ 1911 م)، حکیم کامل شیعی، بر این نظر بود که هر کس آگاهی کافی از فسلفه و الهیات نداشته باشد، نمی تواند احادیث امامان معصوم را دریابد.آقا میرزا محمد یزدی (فاضل یزدی) با تحریر جوانی به انتقادهای شیخ احمد احسایی از محسن فیض کاشانی درباره رساله معرفت او از استاد خود خواست تا در این باره، موضع خود را اعلام نماید. جواب سبزواری بر او نیز در مجموعه شانزده رساله امده است. از میرزا سید ابوطالب زنجانی رساله ای درباره مجتهدان با عنوان اجتهاد و تقلید باقی مانده است، مسئله ای که مایه انشعاب اصولیها و اخباریها شد.ملااسماعیل عارف بجنوردی زمانی که ملاهادی سبزواری در مشهد به تدریس مشغول بود، در درس او شرکت کرد. میرزا حسین سبزواری در تهران به تدریس مشغول بود و همانجا در زمره استادان مکتب تهران در آمد. شاگردان او عبارت بودند از میرزا ابراهیم زنجانی، آخوند جامی و میرزا علی یزدی که در حوزه علمیه قم به تدریس پرداخت.

ب- مکتب مشهد

مشهد، شهر مقدس خراسان، مدفن امام هشتم، امام علی بن موسی الرضا (203ق/818م) و زیارتگاه شیعیان در طول سده ها دارای مدارسی بود که حکمت الهی در آنها تدریس می شد. با وجود این، مشهد را اینجا تنها از دیدگاه تجدید حیاتی مورد بررسی قرار می دهیم که حاجی ملاهادی سبزواری و مکتب او در زندگی معنوی و فکری خراسان به وجود آورد.

از سویی، حاجی فاضل خراسانی (در گذشته 1342ق/ 1923م) که سالهای طولانی در مشهد تدریس کرد و در فلسفه و علوم دینی شهره بود (او مجتهد زمان خود نیز بود). از سوی دیگر، آقا بزرگ حکیم (در گذشته 1355ق/1936م) که او نیز در مشهد به تدریس فلسفه مشغول بود و کاملا از مکتب صدرالدین شیرازی تبعیت می کرد. با کمال تاسف، انتقادهای اهل ظاهر که همان تکرار دایمی وضعیت دردناک تشیع است، او را به ترک تدریس فلسفه مجبور کرد. با مرگ او خلایی عظیم در آموزش فلسفه در خراسان به وجود آمد.این دو استاد عالیقدر شاگردانی تربیت کردند که از آن میان آقا میرزا حسن بجنوردی با توجه به توانایی خود در تدریس علوم نقلی و عقلی ممتاز شد.

منبع:دایره المعارف طهور                       تنظیم:مجید نقدی گروه حوزه علمیه