دغدغه ديرين دين مداري
انسان در طول تاريخ حيات اجتماعي اش از انواع انحرافها و آسيبهاي اجتماعي رنج برده وهمواره در جستجوي علل و عوامل رهايي ازآن بحرانها بوده است. مطالعات جامعه شناختي و آسيبهاي اجتماعي در چند دهه اخير بيش از گذشته مورد توجه قرار گرفته و درسهايي را با عنوان آسيب شناسي اجتماعي و جامعه شناسي انحرافها در برخي از رشته هاي دانشگاهي گنجانيده است. ناهنجاريهاي اجتماعي كمتر از بيماريهاي جسماني نيستند، به همين دليل شناسايي آنها و علل و عوامل و انگيزه هاي به وجود آمدن آنها و نيز راههاي پيشگيري آنها لازم است. انقلاب اسلامي ايران به عنوان مهمترين پديده اجتماعي معاصر نيز از آسيبهاي اجتماعي و بحرانهاي فرهنگي، سياسي، اقتصادي و ديني در امان نيست و پيگيري، پيشگيري و درمان آنها بدون شناسايي ميسر نخواهد بود. مقاله اي كه پيش روي شماست با عنوان آسيب شناسي ديني انقلاب اسلامي ايران تنها به برخي از آسيبهاي مربوط به معارف ديني كه در جامعه رواج يافته و منشأ انحرافهاي اجتماعي شده است، اشاره مي كند و ساير آسيبهاي ديني و اجتماعي را از قلمروي بحث خود خارج مي سازد.
1. مفهوم آسيب شناسي اجتماعي
آسيب شناسي اجتماعي مفهوم جديدي است كه از علوم زيستي به عاريه گرفته شده و مبتني بر تشابهي است كه دانشمندان بين بيماريهاي عضوي و انحرافهاي اجتماعي قائل مي شوند. در واقع با شكل گيري و رشد جامعه شناسي در قرن نوزدهم ميلادي بهره گيري از علوم مختلف براي بيان فرايندهاي اجتماعي معمول شد و در نتيجه بسياري از اصطلاحات و واژه هاي رايج در علوم ديگر چون زيست شناسي، علوم پزشكي، زمين شناسي و مانند آن در جامعه شناسي نيز به كار گرفته شد.
آسيب شناسي در اصطلاح علوم طبيعي عبارت است از مطالعه و شناخت ريشه بي نظمي ها در ارگانيسم انساني، بنابراين در مشابهت كالبد انساني با كالبد جامعه اصطلاح آسيب شناسي اجتماعي Social Pathology براي مطالعه و ريشه يابي بي نظمي هاي اجتماعي و انحرافها و بيماريهاي اجتماعي بكار مي رود.
2. مفهوم آسيب شناسي ديني
با توضيح و تبيين آسيب شناسي اجتماعي روشن مي گردد كه آسيب شناسي ديني درصدد مطالعه و شناخت و پيشگيري و كجروي و جلوگيري از بازگشت مجدد بحرانهايي است كه با انتظارهاي ديني، جامعه ديني ايران و ماهيت دين اسلام سازگاري ندارد، توضيح مطلب آنكه آسيبها و بحرانها و به تبع پيشگيري و درمان آنها به دو شاخه تعلق دارد، نخست به ماهيت دين و دوم به وجود دين. ماهيت دين عبارت است از آنچه از ناحيه پيامبر و پيشوايان ديني به ما رسيده است، حقايق، معارف و احكامي كه به صورت متن و نص ظاهر شده اند. اما وجود خارجي دين عبارت است ازآنچه در جامعه جريان پيدا مي كند و نهادهاي اجتماعي و روابط ميان دينداران را پديد مي آورد. موافقان و مخالفان و مذاهب مختلف و غيره را تحقق مي بخشد. البته اين حقايق و امور خارجي گر چه منسوب به دين اند، ولي تنها زاييده ماهيت دين نيستند و دهها عامل فرهنگي، اجتماعي و رواني نيز بر آنها تأثير مي گذارند.
ماهيت دين اسلام به لحاظ اعجاز قرآني از انحراف و اعوجاج مصون بوده و لكن از ناحيه روايات مبتلا به دروغ پردازان و راويان جعال و كذاب مي باشد. به همين دليل عمليات، آسيب شناسي به طور جدي و عميقي نسبت به روايات بخصوص مأثوراتي كه در اختيار عامه مردم قرار دارند لازم و ضروري است.
آسيب شناسي در باب ماهيت ديني به معناي معرفت ديني و درك عالمان و انديشمندان ديني از دين نيز از اهميت خاصي برخوردار است، تاريخ معرفت ديني گواه بر حضور انديشه هاي باطل و خرافي و غير مطابق با متون ديني و تفسيرهاي به رأي در ميان معارف ديني مي باشد كه بايد به اصلاح و حذف آنها پرداخت و در بازفهمي و كسب معارف صحيح ديني تلاش مجدد نمود. گاه ماهيت دين و معرفت ديني از آسيبهاي ديني در امان است، ولي جامعه ديني از حقيقت دين و مراكز و نهادهاي ديني و روابط اجتماعي متدينان از معارف اصيل ديني فاصله گرفته اند، به نام دين به سوء استفاده ها و تصميم گيريهاي نادرست مشروعيت مي بخشند و در يك كلام جامعه، مصداق كلام سرور شهيدان مي گردد كه فرمود: انسانها بندگان دنيايند و دين آويز زبان آنان است و تا وقتي معيشت شان از راه دين بگذرد، با آن بازي مي كنند، ولي همين كه امتحانهاي دشوار پيش آيد دين داران كم مي شوند. (تحف العقول)
وقتي سخن از آسيبهاي جامعه ديني و وجود خارجي دين مي رود، تنها جامعه عوام مد نظر گرفته نمي شود جوامع و نهادهاي خواص از جمله نظاميان، دانش پژوهان، دانشگاهيان، روحانيون، حاكمان و... نيز مورد نظر است.
3. آسيب شناسي معرفت ديني
انديشمندان ومتفكران اسلامي معاصر از جمله سيد جمال الدين اسد آبادي، اقبال لاهوري، شريعتي، آية ا... مطهري، علامه طباطبايي و همچنين بسياري از محققان پيشين از جمله علامه حلي، خواجه نصير طوسي، ابن سينا، فارابي، غزالي و... در اين مسير گام برداشته، از انحرافهاي فكر ديني جلوگيري كرده و به دفاع از انديشه اصيل ديني پرداخته اند. براي نمونه مرحوم مطهري اعتقاد غلط نسبت به مفاهيمي همچون معاد، شفاعت، تقيه، انتظار فرج، صبر، سيستم اخلاقي اسلام، حكومت اسلامي، اقتصاد اسلامي، قوانين جزايي اسلام، حقوق زن در اسلام، قوانين بين المللي اسلام را منشأ انحطاط مسلمانان معرفي مي كرد و آسيب شناسي در اين قلمرو را ضروري مي دانست. ( استاد مرتضي مطهري، انسان و سرنوشت، ص20)
سيد جمال الدين اسد آبادي نيز در مقالات جماليه و عروة الوثقي مهمترين پرسش خود را در علت يابي انحطاط مسلمانان جستجو مي كرد و معارف غلط و ذليلانه در حوزه دين و ذلت و ضعف مسلمانان را پاسخ آن مي دانست و به همين دليل كليد حل معضلات مسلمانان را حضور علماي جليل و سلاطين مقتدر معرفي مي كرد.
جامعه ايران پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران گرفتار دو آسيب مهم در معرفت ديني شده است، نخست سكولاريزم و نفي حضور اجتماعي دين و به حاشيه راندن آن از صحنه فعاليتهاي اجتماعي و دوم انديشه جامعيت دين و حضور تمام عيار آن در همه صحنه هاي فردي و اجتماعي و به حاشيه راندن علوم تجربي و انديشه هاي عقلي. توضيح مطلب آن است كه متفكران ايراني در باب قلمرو و انتظار بشر از دين به دو دسته اساسي منشعب مي شوند نخست دسته اي كه پاسخ هر پرسشي را از درون دين جستجو مي كند و بهره اي از واقعيت براي دو ابزار ديگر شناخت يعني حس و تجربه قايل نمي شود، اين رويكرد در دوران قاجاريه و قبل از آن طرفداران فراواني داشت متفكراني همچون غزالي بر اين عقيده اصرار داشتند. دسته دوم نقطه مقابل رويكرد نخست بوده و به حذف دين از زندگي اجتماعي و لاغر نمودن آن تأكيد مي ورزيدند بسياري از قلم بدستان دوران قاجاريه با ورود تمدن غرب به جامعه ايران بخصوص پس از شكست ايران در جنگ با روس ميزبان اين فرآيند فكري يعني سكولاريزم شدند، اين گروه با ديدن پيشرفت و تمدن مغرب زمين شيفته بي چون و چراي غرب شدند و بدون توجه به بنيادهاي فكري و نظري اين فرآيند، دينداري و حضور اجتماعي دين را عامل عقب ماندگي مسلمانان قلمداد كردند و با اعزام دانشجويان به اروپا، محصول ناميموني چون روشنفكري سكولار با دايگي انگليس و فرانسه در سرزمين ايران پديد آمد. ميرزا آقا خان، احمد روحي، افضل الملك، رجبعلي آخوند زاده، فروغي، صادق هدايت و... از اين طيف گسترده اند. اين جريان با پيروزي انقلاب اسلامي كمرنگ و تا حدودي ناپديد شد، اما در سالهاي اخير اين فكر با رنگ و لعاب ديني پا به عرصه انديشه ديني نهاده و بخش وسيعي از نسل جوان را به خود جلب كرده است.
به نظر نگارنده اين تفكر كه همان سكولاريسم اسلامي و ديني نام دارد و تأييدات درون ديني نيز بر آن نهاده مي شود، مهمترين آسيب بر انقلاب اسلامي ايران است، براي اينكه احياگران ديني از سيد جمال الدين و شيخ محمد عبده و رشيد رضا گرفته تا شريعتي، مطهري و در رأس همه متفكران امام خميني(ره) حذف دين از صحنه اجتماع و آميختگي تفكر خالص و ناخالص يا سره از ناسره در انديشه ديني را عامل عقب ماندگي مسلمانان معرفي مي كردند و به همين دليل ايدئولوژي كردن دين و حضور آن در صحنه اجتماع توسط مرحوم شريعتي و مطهري مطرح شد و انديشه ولايت مطلقه فقيه و حكومت ديني توسط حضرت امام(ره) بسط و گسترش پيدا كرد. نكته قابل توجه اينكه نبايد از طيف ديگر يعني اسلام شناسان بي درد غفلت كرد متديناني كه با بي توجهي به مقتضيات و نيازهاي زمان در انديشه سنتي خود فرو رفته و نه درد عقب ماندگي مسلمانان را احساس مي كنند و نه به درمان آن مي پردازند.
نوشته دكتر عبدالحسين خسروپناه
تنظیم حسن رضایی گروه حوزه علمیه
منابع:
1- مرتضي مطهري: انسان و سرنوشت
2- جامعه شناسي كجروي
3- ساموئل كينگ: جامعه شناسي، ترجمه مشفق همداني
4- محمدحسين فرجاد: آسيب شناسي اجتماعي و جامعه شناسي انحرافها
