قرآن و منافع حج

خداوند سبحان درباره منافع حج فرموده است: وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَی كُلِّ ضَامِر یَأْتِینَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِیق * لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَیَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ فِی أَیَّام مَعْلُومَات....( 1)

مطلب مورد نظر در این آیه مباركه، جمله لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ... است كه با دقت در آن، موارد ذیل روشن می‌گردد:

با توجه به اینكه جمله وَیَذْكُرُوا اسْمَ الله عطف بر لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ... است و هر دو جمله، علّت یا غایت( 2) برای جمله وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ قرار داده شده، به این نكته پی می‌بریم كه حج دارای دو بُعد است; «عبادی» و «غیر عبادی».

مقصود از «مشاهده منافع برای مردم»; لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ، كه نخستین فلسفه حج قرار داده شده، چیست؟

با توجه به اینكه «منافع» برای تعظیم، تكثیر و یا تنویع، جمع و نكره( 3)آورده شده; منافعی كه تعداد آن كثیر و ارزشش عظیم است; برای همین جهت «منافع»، هم جمع آمد و هم مبهم و به صورت «منفعه، المنافع و منافعهم» ذكر نشده تا به ذهن كسی نرود كه مراد منفعت خاص یا منافع معروف و مشهوری است كه در عبادات دیگر هم یافت می‌شود، بلكه مراد منافعی است كه مختص به این عبادت است و در غیر آن پیدا نمی‌شود( 4) و ظاهراً منفعتهای دیگری هم كه در آیات دیگر، همچون آیات: قِیَاماً لِلنَّاسِ،( 5) مَثَابَهً لِلنَّاسِ وَأَمْن،( 6) وَهُدیً لِلْعَالَمِینَ( 7) و... ذكر شده، همه از مصادیق بارز منافع در آیه مورد بحث است.

همچنانكه امام هشتم، علی بن موسی الرضا در توضیح منافع فرمود:

«... مَعَ مَا فِی ذَلِكَ لِجَمِیعِ الْخَلْقِ مِنَ الْمَنَافِعِ لِجَمِیعِ مَنْ فِی شَرْقِ الاَْرْضِ وَغَرْبِهَا وَمَنْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ مِمَّنْ یَحُجُّ وَمِمَّنْ لَمْ یَحُجَّ...»( 8)

«منافع و آثار حجّ، تمام اهل زمین; از شرق و غرب و دریا و خشكی را فرا می‌گیرد; چه آن‌ها كه حج می‌گزارند و چه آنان كه به جا نمی‌آورند.»

با توجه به گستره «منفعت»، باید پرسید: این چه منافعی است، حتی آنان كه در حج توفیق حضور ندارند را در بر می‌گیرد؟ بی گمان، نه «منافع فردی» كه «منافع جمعی» است و این، در ترتیب آیه، مقدم بر منافع فردی وَیَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ ذكر شده است.

به بیان دیگر، واژه «منافع»، بدون هیچ قیدی و به صورت مطلق آمده و شامل هرگونه منفعتی می‌گردد و كسی حق ندارد بی دلیل آن را در بُعدی خاص محدود كند. از این رو، بسیاری از مفسران; از شیعه و سنی، حمل بر اطلاق كرده و گفته‌اند: مراد از منافع، منافع دینی و دنیایی است.( 9) همچنانكه وقتی از امام صادق علیه السلام پرسیدند مراد از «منافع»، منافع دنیوی است یا اخروی، حضرت فرمود: «هر دو را در بر می‌گیرد»; «...مَنَافِعَ الدُّنْیَا أَوْ مَنَافِعَ الاْخِرَةِ؟ فَقَالَ: الْكُلَّ».( 10)

از همین رو است كه شیخ محمود شلتوت، رییس الازهر مصر (در سال‌ها پیش از این)، در تفسیر جمله لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ گفت:

«منافعی كه حج وسیله شهود و تحلیل آن بوده و به صورت نخستین فلسفه حج مطرح شده است، مفهوم گسترده و جامعی دارد، كه هرگز در نوع یا خصوصیتی خلاصه نمی‌شود. بلكه این جمله با عمومیت و شمولی كه دارد، همه منافع فردی و اجتماعی را در بر می‌گیرد. با توجه به موقعیت ویژهای كه حج در اسلام دارد و اهدافی كه برای فرد و جامعه در آن در نظر گرفته شده، شایسته است كه مردان دانش و شخصیتهای علمی و فرهنگی و مسؤولان سیاسی و اداری و آگاهان مسائل اقتصادی و مالی و معلمان شرع و دین و مردان نبرد و جهاد، به آن توجه خاص داشته باشند....»( 11)

شاهد محكم دیگر، تمسك حضرت امام رضا علیه السلام به جمله لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ است كه منافعی را برای حج می‌شمارد; از جمله آن‌ها است:

برطرف كردن احتیاجات و مشكلات مسلمانان جهان، كه در این باره فرمود:

«از اسرار حج، بررسی گرفتاریهای مسلمانان جهان و برطرف كردن مشكلات آنان است و به همین منظور در قرآن آمده است كه مردم به حج بیایند تا شاهد منافع بزرگ حج باشند.»( 12)

اینجا است كه حضرت ابراهیم علیه السلام از سوی خداوند مأموریت یافت ندای عمومی برای اقامه حج سر دهد تا مؤمنان، از راه دور و نزدیك، در زمان خاص و مكان معیّن، گرد هم جمع شوند و منافع سرشار و عظیم حج را كه نصیب آن‌ها می‌شود، شاهد باشند و در عمل، از این هم اندیشی عظیم بیاموزند كه چگونه می‌توان از نیروهای پراكنده، قدرت واحدی ساخت و در سایه آن، چه مشكلاتی را می‌توان حل كرد و چه عزّت و شوكتی به اسلام و مسلمان می‌توان داد و چه رعب و وحشتی در دل دشمنان اسلام می‌شود انداخت و چه توطئه‌ها و تبلیغات شومی را می‌توان خنثی كرد.

حضرت امام خمینی در تفسیر جمله لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ فرمود:

«چه نفعی بالاتر از آن، كه دست جباران جهان و ستمگران عالم، از سلطه بر كشورهای مظلوم كوتاه شود و مخازن عظیم كشورها برای مردم خودِ آن كشورها باشد... حج برای این است كه مشكلات یك سال مسلمین را بررسی كنند و در صدد رفع مشكلات برآیند... و یكی از بزرگترین و اساسی ترین مشكلات، عدم اتحاد بین مسلمین است».( 13)

_____________________

(1). حج: 28 ـ 27

(2). الجدول فی اعراب القرآن، مجلد 9، ص99; المیزان، ج14، ص369

(3). روح المعانی، ج17، ص145

(4). كشاف، ج2، ص52

(5). مائده: 97

(6). بقره: 125

(7). آل عمران: 96

(8). بحار الانوار، ج96، ص32; وسائل الشیعه، ج11، ص12

(9). تفاسیر جامع البیان، تفسیر كبیر، كشّاف، روح المعانی و فی ظلال القرآن.

(10). الكافی، ج4، ص422; نور الثقلین، ج3، ص488

(11). سبحانی(آیت الله)، جعفر، آیین وهّابیت.

(12). بحار الأنوار، ج96، ص32

(13). حج در كلام و پیام امام خمینی ص5، 68 و 158

منبع: ابعاد حج در قرآن، محمد حسین شعبانی

تنظیم برای تبیان: شکوری