حج، مدرسه بندگی

حج، چشمه‏ای است جوشان، که هر که از آن نوشید، تشنه‏تر شد، هر که حلاوت آن را یافت، شیفته‏تر گشت و هر که چهره جان در زمزم معارفش شست، پاک‏دل شد. حج، کتابی است که هر که با الفبای عشقش آشنا شد، دل به آن سپرد و هر که اوراقی از رموز و اسرارش را با سرانگشت تدبّر ورق زد، مشتاق به پایان بردن این صحیفه عرفان گردید.

هر که نگاهی به سطرهای این کتاب یقین افکند و نظر بر خط نوشته‏های این «بیت‏المعمور» داشت، بذر معرفت در اندیشه و دل کاشت. حج، خانه‏ای است که هر که چند صباحی رحل اقامت در آن افکند و هر که چند روزی بار سفر به سوی آن کشید و لذت آرمیدن در سایه معنویت بیت خدا را چشید، رنج سفر فراموش کرد و آنجا را خانه خود، خانه خدا و خانه مردم یافت، و به راستی هر که مقیم این خانه شد، مقام یافت و هر که ساکن این حریم گشت به سکون نفس رسید.

حج، چونان درختی است که اگر دست نیاز به شاخه‏های کرامتش بیاویزی، و اگر دامن طلب زیر این شاخه طوبی بگستری، دامن دامن حکمت و نور، بهره می‏بری. خنکای یقین را در سایه درخت پرشاخه حج حس می‏کنی، و اگر پنجه به سر شاخه‏های پربارش فراز بری، میوه‏های تازه ایمان و نور و حضور می‏چینی. بازاری است حج، که هر که با نقد خلوص پای بدان نهد، کالای عبودیت نصیبش می‏شود، و هر که بی‏توشه باور به آنجا رود، تهی‏دست باز می‏گردد. مدرسه‏ای است حج که کتاب و دفترش «عمل» و «تزکیه» است. سازنده‏اش ابراهیم و اسماعیل و جبرئیل است و بنیانش تقوا. آن که در این مدرسه نام نویسد، باید مشق بندگی را خوب بنویسد و خط خلوص را زیبا نگارد و تکلیف طاعت را در کلاس مناسک، به دقت و کمال و تمام انجام دهد.

حج، چشمه فیّاض الهی، حقیقتی توحیدی و رکنی اساسی از احکام حیات‏بخش اسلام است. این عبادت، با زوایایی گسترده و ژرف و احکامی پر راز و رمز ـ که هر یک بیانگر نمادی پیدا و پنهان هستند ـ پرشکوه‏ترین فریضه دینی را رقم می‏زند. حج در چهره نمادین خود، مجموعه‏ای از اعمال خاص با ترکیب و هیئت اجتماعی منظم و دقیق، همراه با رعایت آداب و دستوراتی ویژه را تشکیل می‏دهد. در ورای این مناسک و حرکات منظم، جلوه‏های شکوهمندی از آموزه‏های زندگی ساز و رمزهای درس‏آموز نهفته است. این تکلیف مقدس در ابعاد بسیار گسترده، محفل تفسیر و تحلیل و نیازمند رمزگشایی و راز گویی است. از این رو، همه متفکران و حقیقت جویان اسلامی، بر شناخت دقیق زوایای حج و عمل بر باطن عمیق آن تأکید کرده‏اند، و درک درست اهداف و بهره مندی شایسته از ره‏آوردهای گران‏سنگ آن را، وظیفه همه مسلمانان داشته‏اند.

مناسک عظیم حج، قبل از هر چیز دیگر، یک مراسم پرشکوه عبادی با یک روح جمعی است. بدون تردید، اولین بانگ، زیباترین آهنگ و برجسته‏ترین شاخصه حج، شعار توحید است. هر سال میلیون‏ها انسان مسلمان، از گرداگرد گیتی با قصد عبادت و تقرب، در جاری خروشان حج، همراه و هم‏نوا طنین توحید را سر می‏دهند؛ «لبیکْ اللّهمَ لبّیک، لا شریکَ لکَ لبیکْ...». حاجی، اولین عمل خود رادر حج با این شعار آغاز می‏کند و بدین روی، بیزاری خویشتن را از شرک و مظاهر

آن فریاد می‏زند. سپس با ندایی سرشار از حقیقت، تن به عبودیت و بندگی پروردگار می‏سپارد. حج، تجلی عملیِ یکتاپرستی، و اوج توحید و عبادت در بُعد اجتماعی آن است، آن هم در مقدس‏ترین سرزمین هستی، مکّه، که مهم‏ترین محور توحیدی، کعبه در آن جای دارد.

آدمی بر اساس فطرت خداجویی که در نهاد او به امانت نهاده شده، گرایشی خداباورانه و تمایلی ذاتی به پرستش معبود حقیقی دارد. در واقع، پرستش، نیاز روحی و فطری انسان و حقیقتی است که در همه موجودات جهان هستی نیز به چشم می‏خورد. در پرتو این نگاه، انجام حج با مناسک ویژه الهام‏بخش و فضای سرشار از عطر توحیدی آن، بستری مناسب و کلاسی مساعد، برای جهت دهی صحیح و تعالی شایسته این فطرت خداداد را فراهم می‏سازد. آداب درس‏آموز و احکام حیات‏بخش حج، روح پرستش را پرورش می‏دهد و حس بندگی و عزم خداگرایی انسان را تقویت می‏کند. قرآن کریم از زبان بنیان گذار محور کعبه و قهرمان مبارزه با شرک، حضرت ابراهیم خلیل علیه‏السلام این چنین می‏گوید: «من از روی اخلاص، پاک دلانه روی خود را به سوی کسی گردانیدم که آسمان‏ها و زمین را پدید آورده است و من از مشرکان نیستم».

حج، عظیم‏ترین سفر روحانی و بلندترین پرواز و معراج انسانی است. مناسک پرشور و اعمال به هم پیوسته و منظم حج، نمادهایی با معنا از الگوهای متعالی رفتار یک مسلمانِ پرواپیشه است. فریادهایی یک جنس و هم‏آهنگ و تن‏پوش‏هایی ساده و یک رنگ، نماد برادری و برابری، و یک‏دلی و یک رنگی است. پرهیز از جنگ و جدال، تمرین خویشتن داری و فرو بردن خشم؛ رعایت آرامش و امنیت حتی برای کوچک‏ترین موجودات حرم، الگوی رحم و مروّت و پاسداری از امنیت و آرامش دیگران؛ دوری از استکبار و نخوت، درس تواضع و خاکساری؛ خودداری از انجام بسیاری از اعمال مباح، کلاس صبر و استواری، و همه و همه، فلسفه‏های ژرف و پیام‏های پیدا و پنهان آموزشگاه عالی و مدرسه بزرگ انسان‏سازی حج است که در دوره‏ای کوتاه و فشرده، بر همه حقیقت‏باوران عرضه می‏شود.

بدون تردید، مهم‏ترین فلسفه برگزاری آیین شکوهمند حج، ره‏آورد پرواپیشگی و فراهم ساختن اندوخته‏های معنوی برای روز واپسین است. تقوا، بهترین توشه‏ها، کلید همه نیکی‏ها، مرهم شفابخش همه بیماری‏های روحی، و نگاه‏دارنده دامن نفْس از پلیدی هر گونه آلودگی است. از این رو، قرآن مجید سفارش کرده است آدمی خویشتن را با نیکوترین جامه‏ها که لباس تقواست آراسته گرداند، و در هر راه و مسیر همچون حج ـ که سفری الهی و هجرتی معنوی از خویشتن به خداست ـ بهترین توشه‏ها را که همان تقواست، برگزیند. همانگونه که در مناسک حج با امر به یک‏رنگی و مساوات، ملاک‏های ارزشمندی ظاهریِ دنیا را بی‏ارزش شمرده و گوشزد می‏کند که کرامت و عزّت انسان‏ها، بر میزان پرواپیشگی آنان است. در سنت قربانی نیز راز قبولی آن را تقوا می‏داند و در نهایت اینکه، پروردگار متعال تنها حج پرهیزکاران را قبول می‏کند.

هر سال مسلمانان جهان از سرتاسر گیتی، خود را به خیل گسترده همکیشان خود می‏رسانند تا در کنگره عظیم حج، با شکوه‏ترین اجتماع مسلمانان را تشکیل دهند. حج، گذشته از محتوای ژرف و چندین لایه آن، یک شعار دینی است که هر سال توسط مردمان جامعه اسلامی که از سراسر جهان گرد هم آمده‏اند، یک صدا طنین انداز می‏شود. زنده نگه داشتن حج، احیای آرمان‏های مکتب و برافراشتن پرچم دین و دینداری در جهان و نیز نشانه حضور قدرتمند یک امت با یک شعار، یک آرمان و یک هدف در عرصه بین‏المللی است. همچنین ایجاد ارتباطی است صمیمانه میان مجموعه‏های گوناگون با بافت‏ها و ترکیب‏های مختلف قومی، قبیله‏ای، مذهبی و جغرافیایی که از نقاط پراکنده سرزمین پهناور اسلامی گرد هم آمده‏اند و این ارتباط، باعث تجدید و تحکیم پیوند برادریِ دینی در میان مسلمانان جهان می‏گردد.

اسلام، مکتب نظم‏گرایی و حج، مدرسه نظم آموزی است. مناسک ارجمند حج، نمایانگر نظمی باشکوه و بی‏نظیر است که به صورت طبیعی و بدون اعمال اهرم‏های فشار، خارج از اراده افراد، در اجتماع گسترده امت اسلامی جریان دارد؛ نظمی بسیار معنادار و در عین حال انعطاف‏پذیر، نه یک نظم خشکِ خشن و بی‏روح. از لحظه‏ای که زائران احرام می‏بندند تا آخرین عمل واجب، مجموعه این اعمال، نمایشی جذاب و دیدنی از نظمی عجیب و اسرارآمیز است. هیچ‏کس حق سرپیچی از این نظم و خروج از مدار وچارچوب از پیش تعیین شده را ندارد و این پیامی است برای هر حاجی مسلمان که در عرصه‏های زندگانی فردی، خانوادگی و روابط اجتماعی خود، الگویی از یک چنین نظم دقیقی را اجرا کند و هرج و مرج بر زندگی و فعالیت‏های روزانه‏اش حاکم نباشد.

حج، آهنگ وحدت‏طلبانه‏ای را به سوی محوری واحد دارد که اسلام، قرآن و سنت باشد. از این رو، حج، عامل بسیار توانمندی برای وحدت و یکپارچگی مسلمانان جهان شمرده می‏شود. وقتی همه نگاه‏های آنان به سوی مرکزی واحد معطوف گردد، از منابع موهوم قدرت که در برابر قدرت خداوند هیچ است، روی برمی گردانند و این حس مشترک، زمینه یک قدرت متمرکز مسلمان و تشکیل یک واحد سیاسی مقتدر در سطح امت اسلامی را پدید می‏آورد. از سوی دیگر، هنگامه حج، مناسب‏ترین فرصتی است که در آن، مسلمانان جهان می‏توانند از طریق نمایندگان خود ـ که در این اجتماعی مذهبی سیاسی عظیم گردهم آمده‏اند ـ از وضعیت و سرنوشت همدیگر آگاهی یابند.

هنگامه حج، بهترین زمان برای تعامل افکار، مبادله فرهنگی و گفت و گوهای صمیمانه میان مجموعه‏های فرهنگی، فکری و مذهبی امت اسلامی است تا بدین وسیله، بتوانند در برابر جریان‏های فرهنگی بیرون از حوزه امت اسلامی، سیاستی مشترک انتخاب کرده و سمت و سوی واحدی را در مقابل کوشش‏های فکری و فرهنگی مخرّب برگزینند. همچنین، حج برای هر مسلمان کاوشگر، یادآور درخشان‏ترین و ماندگارترین خاطرات صدر اسلام است. مناسک حج، پیشینه سراسر افتخارآمیز و میراث عظیم مشترک فرهنگی مسلمانان را حکایت می‏کند. سنگ و چوب، در و دیوارها، کوه‏ها و دره‏ها و آثار تاریخی به جای مانده از آن دوره، از حضور لحظه به لحظه رسول گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و صدیق‏ترین یاران او حکایت دارد و با نگاه به اینها و گام‏زدن در این مکان‏ها، بار دیگر تمامی حماسه‏های ماندگار آنان در صفحه ذهن انسان نمایش داده می‏شود.

خداوند، حجّ خانه محترم خویش را که قبله مردمانش قرار داده است، بر شما واجب گردانید.(حضرت علی علیه‏السلام )

خداوند حج را نشانه قرار داد تا بندگان در برابر عظمت او فروتنی کرده، به عزّت و بزرگواری پروردگار اعتراف کنند. (حضرت علی علیه‏السلام )

حج، آرامش‏بخش دلهاست. (امام محمدباقر علیه‏السلام )

مردگان در گورهایشان آرزو می‏کنند: کاش دنیا و آنچه در آن است را داده و به جای آن، پاداش یک حج به ایشان داده می‏شد. (امام محمدباقر علیه‏السلام )

کسی که در راه رفتن یا بازگشتن از مکّه بدرود حیات گوید، از ترس و هراس روز قیامت ایمن گردد. (امام صادق علیه‏السلام )

_____________________

منبع: مجله گلبرگ، شماره 57

تنظیم برای تبیان: شکوری