وقتی طبیعت با ما قهر می‌كند!
قهر و گاهی خشم طبیعت؛ این عبارت شاید تعریف مناسبی از بلایای طبیعی باشد كه هر لحظه ممكن است گوشه‌ای از زمین و ساكنان آن را درگیر خود كند. در جریان وقوع بلایایی همچون سیل، توفان، آتشفشان، زمین‌لرزه، رانش زمین و اصابت صاعقه، محیط زیست زمین تنها در چند ثانیه آن چنان دستخوش تغییرات و به هم ریختگی می‌شود كه ترمیم نسبی آنها شاید سال‌ها زمان ببرد.
مطالعه جدیدی كه از سوی سازمان ملل در این خصوص انجام شده نشان می‌دهد، تنها در سال گذشته سیلاب، توفان، خشكسالی و سایر فجایع و بلایای مرتبط با اوضاع جوی زمین، بیش از 20 میلیون نفر را بی‌خانمان كرده است كه این رقم تقریبا 4 برابر آوارگان برجا مانده از مناقشات نظامی در گوشه و كنار زمین است. اما اكنون پرسش ساده‌ای مطرح می‌شود و آن این‌كه بلایای طبیعی چگونه در زمان بسیار كوتاهی چنین خسارات و تبعات سنگینی برای جوامع مختلف به همراه دارند؟ چه عواملی در بروز و تشدید آنها مؤثر است و آیا بشر این توانایی را دارد كه وقوع آنها را متوقف كند و حتی به تأخیر بیندازد؟ و آخر این‌كه چه راه‌هایی برای مقابله با آنها و به حداقل رساندن تبعات منفی و دردناك شان وجود دارد؟ در این میان، به نظر می‌رسد شناسایی دقیق بلایای طبیعی تعریف شده در زمین و ارتباط آنها با فصول مختلف سال، آغاز مناسبی برای كسب آمادگی در رویارویی با آنها باشد.
وقتی زمین می‌لرزد
وقتی صفحات تكتونیكی زمین به حركت درمی‌آیند، دیگر زمانی برای مقابله با این پدیده شوم طبیعی وجود ندارد. كارشناسان بر این باورند كه زمین‌لرزه از مهم‌ترین بلایای طبیعی است كه بشر در رخ دادن آن تقریبا نقشی نداشته و از آنجا كه هنوز فناوری‌های لازم برای پیش‌بینی آن نیز توسعه چندانی پیدا نكرده‌اند، كسب آمادگی در برابر وقوع احتمالی آن تنها راه به حداقل رساندن تبعات منفی آن است. نقشه‌های زمین‌شناسی نشان می‌دهند كه حدود 80 درصد از زمین‌لرزه‌ها در حاشیه اقیانوس آرام به وقوع می‌پیوندند و از این رو به این منطقه بسیار وسیع، «حلقه آتش» نیز گفته می‌شود. علت اصلی این نامگذاری فعالیت‌های شدید آتشفشانی است كه در این منطقه وسیع از جهان دیده می‌شود. بیشتر زمین‌لرزه‌ها در نقاط گسله‌دار زمین روی می‌دهند؛ جایی كه صفحات تكتونیكی یا همان صخره‌های غول‌پیكری كه لایه سطحی زمین را تشكیل داده‌اند با یكدیگر برخورد می‌كنند یا روی هم كشیده می‌شوند. این نوع برخوردها در سطح زمین همواره تدریجی و غیرقابل احساس هستند، اما این در حالی است كه امكان شكل‌گیری فشارهای شدید میان صفحات زمین وجود دارد و زمانی كه این فشار بسرعت رها می‌شوند، لرزش‌های شدیدی ایجاد می‌شود كه به آنها امواج لرزشی گفته می‌شود. دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند كه امكان وقوع زمین‌لرزه در نقاط بسیار دور از گسل‌ها نیز وجود دارد و آن زمانی است كه صفحات زمین با كشش همراه شده باشند.
شناسایی دقیق بلایای طبیعی تعریف شده و ارتباط آنها با فصول مختلف سال آغاز مناسبی برای ایجاد آمادگی در رویارویی با آنهاست.
زمین‌لرزه‌هایی كه بین 3 تا 5 ریشتر قدرت داشته باشند، زمین‌لرزه‌های ضعیف یا خفیف شناخته می‌شوند و آن دسته زمین‌لرزه‌هایی كه بین 5 تا 7 ریشتر قدرت داشته باشند نیز زمین‌لرزه‌های قدرتمند به حساب می‌آیند. اگر قدرت زمین‌لرزه بین 7 تا 8 باشد، به آن زمین‌لرزه بزرگ و به بیشتر از آن نیز یك بلای طبیعی به معنای واقعی كلمه اطلاق می‌شود. به طور میانگین، سالانه 8 زمین‌لرزه عمده گوشه و كنار جهان را به لرزه درمی‌آورد كه در نتیجه آنها حدود 10 هزار نفر جان خود را از دست می‌دهند. تحقیقات متعدد نشان داده‌اند كه هنگام وقوع زمین‌لرزه‌ای كه شاید تنها چند ثانیه به طول بكشد، رانش صفحات زمین چندان موجب كشته شدن افراد نمی‌شود و این عوارض و موانع مصنوعی محیط اطراف نظیر سقوط ساختمان‌ها و برج‌ها و همچنین پل‌هاست كه با سقوط خود موجبات مرگ شمار قابل توجهی از افراد را فراهم می‌آورد. به عقیده كارشناسان، زمانی كه زمین‌لرزه با جاری شدن سیل، رانش گل و لای و آتش‌سوزی همراه باشد، تبعات آن به مراتب سنگین‌تر و جبران آن نیز به زمان بسیار بیشتری نیاز خواهد داشت.
آمادگی در برابر زمین‌لرزه
زمین‌لرزه تنها در چند ثانیه شهری را به هم می‌ریزد. سرعت بالا و قدرت تخریب این بلای طبیعی، گزینه‌های محدودی را برای حفظ جان و به حداقل رساندن خسارات مالی برجای می‌گذارد. كارشناسان همواره توصیه می‌كنند كه برای مقابله با زمین‌لرزه آمادگی داشته باشید. از آن گذشته، از پیش تعیین كردن نقاط مطمئن در منازل و ادارات برای پناه گرفتن در زمان وقوع زمین‌لرزه‌ها شانس حفظ جان را به طرز قابل توجهی افزایش می‌دهد. همچنین در این نقاط باید برای چند روز غذای قابل ذخیره انبار كرد تا در صورت لزوم از آنها استفاده شود. اما هنگام وقوع زمین‌لرزه باید از شیشه‌ها و قفسه كتاب‌ها فاصله گرفت و اگر در آن لحظه در خودرو و در حال رانندگی هستید، بهتر است سرعت خود را كم كنید و خودرو را به فضای باز برسانید و تا پایان لرزش زمین در آن بمانید.
قدرت شگفت‌انگیز آب
برای پی بردن به قدرت تخریب این بلای طبیعی مقایسه جالبی را مطالعه كنید: تنها چند روز پس از آغاز سال 2004، سواحل اقیانوس هند شاهد مخرب‌ترین سونامی عصر حاضر بود. به عقیده دانشمندان، این سونامی انرژی شگفت‌انگیزی معادل 23 هزار بمب اتمی داشت كه در جریان جنگ جهانی بر سر مردم هیروشیما انداخته شد. در آن حادثه و تنها در یك روز حدود 15 هزار نفر جان خود را از دست دادند. اهمیت این حادثه و این نكته كه شمار قابل توجهی از افراد در یك چشم به هم زدن از بین می‌روند موجب شده این پدیده دردناك از خطرناك‌ترین بلایای طبیعی زمین باشد. اما سونامی چیست؟ سونامی یك سری از امواج اقیانوسی است كه هنگام شكل‌گیری، حجم خیره‌كننده و به گفته برخی محققان «غیرقابل باوری» از آب را به همراه خود به سمت ساحل منتقل می‌كنند. ارتفاع چنین امواجی كه راهی خشكی می‌شوند تا بیش از 30 متر گزارش شده است. این امواج كه بیشتر به دیواره‌های آبی شباهت دارند براحتی و در یك چشم به هم زدن موجب تخریب گسترده مناطق ساحلی و صدها متر تا دل خشكی می‌شوند.
دانشمندان معتقدند كه این امواج سهمگین عمدتا با زمین‌لرزه‌های دریایی بزرگی همراه هستند كه اثر آن تا نواحی ساحلی نیز كشیده می‌شود. زمانی كه بستر اقیانوس در نواحی ساحلی دچار نوسانات شدیدی می‌شود، حجم خیره‌كننده‌ای از آب را به همراه خود جابجا می‌كند و به این ترتیب سونامی شكل می‌گیرد.
آمادگی در برابر سونامی
سونامی پدیده شوم عظیمی است كه در حال حاضر بشر برای مقابله با آن كار خاصی نمی‌تواند انجام دهد. در زمان رسیدن چنین امواجی به ساحل، تماشای آنها مساوی با مرگ خواهد بود. كارشناسان در این حالت توصیه می‌كنند كه به جای تماشای چنین پدیده‌ای باید هرچه سریع‌تر از ساحل دور شد.
وقتی همه جا را آب فرامی‌گیرد
سیل از جمله بلایای طبیعی است كه بشر در شكل‌گیری آن سهم قابل توجهی دارد. تغییرات جوی كه در دهه‌های اخیر به واسطه اقدامات بشری روی داده‌اند، موجب به هم خوردن تعادل حاكم بر طبیعت شده كه نتیجه آن تشدید پدیده‌هایی همچون سونامی و سیل بوده است. تحقیقات دانشمندان نشان داده است كه مناطق متعددی از جهان مستعد جاری شدن سیل هستند. در حقیقت، نگاهی به نقشه زمین نشان می‌دهد كه بجز مناطق خشك آفریقا، سایر مناطق جهان از شرق آسیا گرفته تا قلب اروپا و آمریكای شمالی و لاتین در فصل‌های مختلف سال مستعد جاری شدن سیل هستند.
در اواخر تابستان سال 2005، توفان مخرب كاترینا، موجب جاری شدن سیل در نیواورلئان آمریكا و مناطق وسیعی از اطراف آن شد كه در نتیجه آن خسارت نجومی 200 میلیارد دلاری بر اقتصاد آمریكا تحمیل شد. نكته قابل تأمل این است كه از این سیل به عنوان بزرگ‌ترین بلای طبیعی در تاریخ آمریكا از نظر خسارات مالی یاد می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهند فاكتورهای گوناگونی در جاری شدن سیل نقش دارند. پدیده‌های طبیعی نظیر تندبادها، سیستم‌های آب و هوایی و آب شدن یخ و برف در مناطق كوهستانی و سرد زمین از عوامل تأثیرگذار در راه افتادن سیلاب هستند. نگاهی به این عوامل نشان می‌دهند كه اقدامات مخرب بشری در محیط زیست زمین كه تغییرات جوی را به همراه دارد تأثیر قابل توجهی بر تعادل طبیعی زمین و سیستم‌های حاكم بر آن دارد.
كارشناسان معتقدند برخی عوامل نظیر نبود كافی آب بند و خاكریزهای منطقه‌ای و همچنین نبود سیستم مناسب فاضلاب، تأثیر قابل توجهی بر جاری شدن سیل دارد. بررسی‌های آماری نشان می‌دهند كه تنها در آمریكا سالانه تا 140 نفر بر اثر جاری شدن سیل جان خود را از دست می‌دهند و این در حالی است كه خسارت مالی در حدود 6 میلیارد دلار نیز بر جای می‌ماند.
آمادگی در برابر جاری شدن سیل
سیل نیز همچون سونامی ناگهان جاری می‌شود و خسارات جانی و مالی قابل توجهی برجای می‌گذارد. در اختیار داشتن نقشه راه‌های اطراف و سرعت عمل در زمان جاری شدن سیل شانس زنده ماندن افراد در معرض خطر را افزایش می‌دهد.
منبع: جام جم
