قرآن و درمان بیماری های جسمی (2)
2ـ روزه :
روزه (صوم) عبارت است از غذا نخوردن از صبحگاهان تا اول شب ( با نیت و شرایط ویژه كه در كتابهای فقهی دینی موجود است) كه این عمل تأثیرات روحی و جسمی فراوانی بر انسان می‌گذارد و مورد توجه قرآن كریم قرار گرفته است.
در مرحله اول روزه‌داران را وعده‌ی بخشش و اجر عظیم می‌دهد:
« و الصائمین و الصائمات و الحافظین فروجهم و الحافظات و الذاكرین الله كثیراً و الذاكرات اعدالله لهم مغفرة و اجرا عظیما»
«و مردان روزه‌دار و زنان روزه‌دار ، مردان پاك‌دامن و زنان پاك‌دامن و مردانی كه بسیار به یاد خدا هستند و زنانی كه بسیار یاد خدا می‌كنند، خداوند برای همه‌ی آنان مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است.»
برخی مفسران گفته‌اند كه آیات فوق پس از سؤال « اسماء بنت عمیس» همسر جعفر بن ابی طالب نازل شده است. او هنگامی كه با همسرش از حبشه برگشت به دیدن همسران پیامبر (ص) آمد و از آنان پرسید كه آیا چیزی از قرآن درباره‌ی زنان نازل شده است؟ آنها گفتند:نه و اسماء خدمت پیامبر (ص) رسید و عرض كرد: جنس زن گرفتار خسران و زیان است و پیامبر (ص) فرمود: چرا؟ او گفت :چون در اسلام و قرآن فضیلتی درباره‌ی آنها همانند مردان نیامده است و اینجا بود كه آیات فوق نازل شد.
در مرحله‌ی دوم روزه را بر مسلمانان واجب می‌كند:
«یا ایها‌الذین آمنوا كتب علیكم الصیام كما كتب علی الذین من قبلكم لعلكم تتقون ایاما معدودات فمن كان منكم مریضا او علی سفر فعدة من ایام اخر و علی الذین یطیقونه فدیة طعام مسكین فمن تطوع خیرا فهو خیر له و ان تصوموا خیرلكم ان كنتم تعلمون شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان فمن شهد منكم الشهر فلیصمه و من كان مریضا او علی سفر فعدة من ایام اخر یرید الله بكم الیسر و لایرید بكم العسر...»
« ای افرادی كه ایمان آورده‌اید روزه بر شما نوشته شده همانگونه كه بر كسانی كه قبل از شما بودند، نوشته شد تا پرهیزكار شوید. چند روز معدودی را باید روزه بدارید و هر كس از شما بیمار و یا مسافر باشد، تعدادی از روزهای دیگر را روزه بدارد و بر كسانی كه روزه برای آنها طاقت‌فرساست، همچون بیماران مزمن و پیرمردان و پیرزنان لازم است و روزه داشتن برای شما بهتر است اگر بدانید. (روزه در چند روز معدود ماه رمضان است) ماهی كه قرآن برای راهنمایی مردم و نشانه‌های هدایت و فرق میان حق و باطل در آن نازل شده است. پس آن كس از شما كه در ماه رمضان در حضر باشد ( در سفر نباشد) روزه بدارد و آن كس كه بیمار یا در سفر است، روزهای دیگری را به جای آن روزه بگیرد . خداوند راحتی شما را می‌خواهد نه زحمت شما را . »
نكات تفسیری:
قرآن كریم در این آیات به چند نكته اساسی توجه می‌دهد:1ـ روزه بر اقوام قبل از ما (مسلمانان نیز واجب بوده است و یك دستور بدون سابقه‌ای نیست.
2ـ هدف قانونگذار از روزه، تقوا (حفظ جسم و روح از ضرر) است.
3ـ مدت و زمان روزه (ماه رمضان ) مشخص شده است.
4ـ كسانی كه عذری دارند (مثل بیماران ـ مسافران ....) باید قضای روزه را بعداً بجا آورند.
5ـ كسانی كه طاقت روزه ندارند، روزه بر آنان واجب نیست و بجای آن مقداری از مال خویش را در راه خدا بدهند.
6ـ روزه برای انسانها بهتر است اگر به اسرار آن آگاهی یابند. «خیر» بودن روزه مطلب مهمی است كه قرآن كریم بدان اشاره می‌كند و بسیاری از اسرار و حكمت‌های روزه در همین نكته نهفته است.
7ـ‌خداوند قصد به زحمت‌انداختن انسانها را ندارد، بلكه می‌خواهد كه انسان راحت باشد . پس در اسرار این احكام راحتی انسان نهفته است.
در مرحله سوم: روزه به عنوان كفاره‌ی برخی گناهان و اعمال قرار گرفته و واجب می‌شود مثل وجوب ده روز روزه برای كسی كه در ایام حج قربانی نیابد و در دیه قتل خطایی دو ماه روزه قرار داده شده است و نیز در كفاره‌ی قسم نیز دو ماه روزه قرار داده شده است. همانگونه در كفاره ظهار نیز دو ماه روزه قرار داده شده است .
شاید قرار دادن این روزه‌ها برای سختی و زحمت آن باشد و شاید هم برای توجه بیشتر انسان به روزه و نوعی توفیق یافتن برای این عمل عبادی و بهداشتی باشد.
تاریخچه:
روزه در ادیان قبل از اسلام سابقه‌ای طولانی دارد و با شرایط ویژه‌ای و با انواع خاصی (مثل روزه سكوت) وجود داشته است. قرآن كریم به این سابقه در دو مورد اشاره می‌كند. نخست در هنگام تشریع روزه می‌فرماید:
«یا ایها الذین آمنوا كتب علیكم الصیام كما كتب علی الذین من قبلكم»
« ای افرادی كه ایمان آورده‌اید روزه بر شما نوشته شده همانگونه كه برای كسانی كه قبل از شما بودند، نوشته شد.»و در آیه دیگری به روزه حضرت مریم(س) اشاره می‌كند:
«فاماترین من البشر احدا فقولی انی نذرت للرحمن صوما فلن اكلم الیوم انسیاً»
«و هر گاه كسی از انسانها را دیدی، با اشاره بگو: من برای خداوند رحمان روزهای نذر كرده‌ام.»
تذكر: روزه حضرت مریم«سكوت» بوده است و از لحن آیه برمی‌آید كه روزه سكوت برای قوم او شناخته شده بوده است، اما این نوع از روزه در اسلام مشروع نیست.
كتاب مقدس نیز پیروان یهودیت و مسیحیت را به روزه‌داری فرا می‌خواند و می‌گوید:
چهل روز روزه داشتن موسی(ع) و ایلیا(ع) و عیسی مسیح(ع) به طور معجزه و خارق عادت بوده است.
قوم یهود غالباً در موقعی كه فرصت یافته، می‌خواستند اظهار عجز و تواضع در حضور خدا نمایند روزه می‌داشتند تا گناهان خود را اعتراف نموده و به واسطه روزه توبه، رضای حضرت اقدس الهی را تحصیل نمایند.
مخصوصاً در مواقع مصیبت عام روزه غیر موسوم قرار می‌دادند و در این صورت اطفال شیرخواره [را از شیر ] و گاهی حیوانات را نیز از چرا منع می‌كردند.
شروع روزه و امتناع از خوراك از غروب آفتاب بود كه آن شب و فردا را تا غروب بدون خوراك بسر می‌بردند.
حضرت مسیح(ع) نیز فرمود كه شاگردانش بعد از فوت او روزه خواهند داشت. حواریان آن حضرت نیز در موقع لزوم (روزه را ) منظور و معمول می‌داشتند. لكن امری بر حتمیت و وجوب آن نفرمودند.
احكام:
در اسلام، احكام متعددی درباره روزه و شرایط و پیامدهای آن وضع شده است كه در اینجا به برخی از مهمترین آنها اشاره می‌كنیم:1ـ روزه بر هر شخص مسلمان مكلف در ماه رمضان واجب است.
2ـ اگر كسی عمداً روزه‌ی خود را ترك كند، علاوه بر قضای روزه، كفاره هم بر او واجب می‌شود؛ یعنی یا باید یك برده را در راه خدا آزاد كند و یا شصت روز روزه بگیرد و یا شصت فقیر را غذا دهد.
3ـ در روزهای خاص روزه‌های مستحبی وجود دارد. مثل ماه شعبان و رجب، برخی عیدها مثل عیدغدیر و ...
حكمت‌ها و اسرار علمی :
در مورد اسرار علمی و تأثیر روزه در پیشگیری و درمان برخی بیماریها، بسیاری از پزشكان و صاحب‌نظران، اظهار نظر كرده و كتاب‌ها در این زمنیه نوشته‌اند. در روایات اهل بیت(ع)نیز اشاراتی بدانها شده است. ما در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌كنیم:1ـ روزه در روایات : در احادیث پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) بر آثار روزه به ویژه آثار معنوی آن تأكید شده است، اما ما در اینجا به یك روایت اكتفا می‌كنیم:
عن النبی (ص): «صوموا تصحوا» «روزه بگیرید تا سالم باشید».
2ـ روزه موجب تقویت اراده و قوای روحی انسان می‌شود. در این رابطه برخی از پزشكان می‌نویسند:
« از طرفی دیگر روزه می‌تواند تأثیرات نیكویی بر روح انسان نیز داشته باشد كه به صورت رقت احساس و عواطف، خیرخواهی، دوری از جدل و درگیری و دشمنی با دیگران ظاهر می‌شود. روزه‌دار احساس می‌كند روحی متعالی و فكری بلند دارد.»
اما درباره رابطه روزه با وظایف جنسی،می‌توان گفت روزه باعث تقویت اراده روحی انسان می‌گردد و او را قادر می‌سازد تا با نفس خود به مجاهده برخاسته و از اعمالی كه منجر به ارتكاب گناه می‌شود(مثل نگاه حرام و فكر كردن درباره رذایل و معاصی كه منجر به افزایش ترشحات هورمون‌های جنسی می‌گردد) خودداری نماید. لذا روزه روش موفقی برای اجتناب از
ارتكاب گناه بوده و هست و پیامبر اكرم جوانانی را كه از ازدواج سرباز می‌زدند مورد خطاب قرار داده و می‌فرمود:
«یا معشر الشباب، من استطاع منكم الباءة ،فلیتزوج،و من لم یستطع فعلیه بالصیام فانه له و جاء.»
« شكی نیست كه انحراف جوانان در مسائل جنسی به عدم تهذیب عواطف و كنترل غرایز جنسی آنها برمی‌گردد و همین عامل نقش به سزایی را در ناتوانی آنها در رویاروئی با مسائل ملی ایفا می‌كند؛ زیرا این رویاروئی نیازمند داشتن ایمان قوی و تحمل مشكلات و از خود گذشتگی است.»
3ـ تأثیر مثبت روزه بر بیماریها : برخی از پزشكان نوشته‌اند:خلاصه اینكه امروزه تأثیر مثبت روزه بر بسیاری از بیماریها به اثبات رسیده است. مهمترین این بیماریها عبارتند از :
* امراض دستگاه گوارش از قبیل التهاب حاد معده.
* چاقی
* تصلب شرایین، بالا رفتن فشار خون و خناق سینه.
* آسم.
* اختلالات روانی و اخلاقی.
4ـ تأثیر روزه در پیشگیری از بیماریها: برخی از پزشكان می‌نویسند:
« روزه برنامه‌ای است برای نظام بخشیدن به ابعاد مختلف زندگی به صورت ادواری كه در آن انسان‌های مؤمن خود را ملزم می‌دانند سالی یك ماه به آن عمل كنند و این كار تأثیر عمیقی بر روح و جسم آنها بر جای می‌گذارد .
روزه یك تدبیر وقائی و یك روش درمانی برای بسیاری از حالات مرضی است و شاید دستگاه گوارش بیش از سایر اندام‌های دیگر از آن بهره‌مند شود. به همین لحاظ بحث را به اختصار درباره غریزه هضم نزد انسان آغاز می‌كنیم:
دستگاه گوارش را دهان،غدد بزاقی ،معده و غدد مترشحه آن،كبد و لوزالمعده و ترشحات هضمی و صفراوی آنها و امعاء و ترشحات آنها تشكیل می‌دهد . تمام این اعضا مشتركا فعالیت می‌كنند تا غذا هضم شده و آماده جذب گردد . غذای جذب شده توسط خون به كبد حمل می‌گردد تا در آنجا تصفیه شده و به طور دقیق و به حسب نیاز بدن توزیع و مازاد آن ذخیره گردد . عمل هضم در اینجا پایان نمی‌پذیرد ،بلكه مواد غذایی به وسیله‌ی شریان‌ها به تمام اندام‌ها و سلول‌های بدن حمل می‌گردد تا هر یك غذای مورد نیاز خود را از قبیل اسید‌های آمینه، چربی و سایر مواد از آن بردارند و به مصرف ترمیم،تكاثر و رشد برسانند. ضمناً مواد اضافی و زاید موجود در سلولها نیز همزمان تحویل خون می‌گردد تا آنها را از طریق كلیه‌ها، ریه‌ها و روده بزرگ دفع نماید. در كلیه این مراحل، قلب، دستگاه گردش خون،مغز و اعصاب نیز مشاركت دارند.
می‌بینیم كه عمل غذا خوردن با بلعیدن لقمه پایان نمی‌پذیرد، بلكه این اولین مرحله كار است . با بلعیدن لقمه ،تمام دستگاههای بدن وارد فعالیت می‌شوند تا عمل هضم و جذب به نحو مطلوب انجام پذیرد. هر چند اكثر افراد در انجام فعالیت‌های روزانه خود چه بدنی باشد و چه روحی و فكری كوتاهی می كنند،تعداد كمی نیز با فرو دادن بی‌حساب مواد غذایی در مشغول كردن معده خود قصور می‌ورزند . لذا دستگاه گوارش را می‌توان پركارترین دستگاه بدن نامید و همانطور كه استراحت برای اعضای مختلف بدن لازم و ضروری است،برای دستگاه گوارش نیز امری حیاتی و واجب است و چه بهتر این استراحت از طریق پیروی از یك برنامه ثابت غذایی و در طول یك ماه باشد تا به فواید و دست‌آوردهای غیر قابل انكار و بسیاری نایل شویم از جمله:
*خلاصی بدن از چربیهای متراكمی كه در صورت افزایش تبدیل به بیماری چاقی می‌شود. گرسنگی بهترین روش درمان بیماری چاقی و آب كردن چربیهای اضافی بدن است. از طرفی انسان را از عوارض زیان‌آور جنبی داروهایی كه اشتها را كم می‌كنند ، مصون می‌دارد.
* دفع فضولات و سموم متراكم در بدن
* فرصت دادن به سلولها و غدد بدن برای تجدید قوا و انجام وظایف خود به نحو مطلوب و كامل .
* استراحت نسبی كلیه‌ها و دستگاه ادرار.
* كاهش رسوبات چربی در شریان‌ها و پیشگیری از تصلب شرایین .
* گرسنگی باعث می‌شود كه پس از پایان روزه بدن از خود واكنش نشان دهد.این واكنش به صورت میل به غذا و نشاط و فعالیت و تحرك است. در حالی كه قبلاً خوردن غذا به صورت یك عادت خسته كننده درآمده بود.
اگر آداب روزه را همانطور كه شارع مقدس تكلیف فرموده و رسول خدا(ص)برای ما سنت قرار داده، بجا آورده شود،می‌تواند بهترین روش درمانی با گرسنگی باشد . روشی كه اروپائیان در این اواخر به اهمیت آن پی برده‌اند.
در همین رابطه یك پزشك اتریشی به نام بارسیلوس می‌گوید: « ممكن است فایده گرسنگی در معالجه، برتر از كاربرد دارو باشد.» پزشك دیگری به نام دكتر هلبا (Helba) بیماران خود را چند روز از غذا خوردن منع می‌كرد و سپس برای آنها غذاهای سبك تجویز می‌نمود.
علت كارآیی روزه در معالجه را می‌توان به دلیل روی آوردن بدن به مصرف مواد غذایی ذخیره شده در خود دانست . در صورت كاهش ورود مواد غذایی از خارج به بدن،رژیم غذایی شدیدی در بدن حكم‌فرما خواهد شد. سپس بدن برای زنده‌ماندن خودخوری را آغاز خواهد كرد و این كار را به ترتیب با مصرف ذخایر قندی ،چربی‌ها، بافت‌های پروتئینی از كار افتاده و ... شروع خواهد كرد.
ملاحظه می‌كنیم كه درمان با روزه، بر از بین بردن بافت‌های مریض و از كار افتاده تكیه دارد كه بعد از روزه مجدداً ترمیم خواهد شد. شاید به همین دلیل باشد كه عده‌ای و از جمله دكتر « باشوتین» معتقد باشند كه روزه می‌تواند جوانی را به انسان بازگرداند.
تذكر: برای اینكه از روزه بهره كامل بگیریم، لازم است آداب آن را به طور صحیح بجا آوریم از جمله تأخیر در خوردن افطار و تعجیل در خوردن سحری و عدم اسراف در خوردن غذا هم از نظر كمیت و هم از لحاظ كیفیت.
در مورد روزه و حكمت‌ها و اسرار علمی آن دكتر السید الجمیلی و دكتر عدنان الشریف و محمد سامی محمد علی و دكتر جمال‌الدین حسین مهران و سید جواد افتخاریان نیز مطالب مشابهی گفته‌اند.
بررسی :
در اینجا تذكر چند مطلب لازم است:1ـ لزوم روزه‌داری برای انسان یك هدیه الهی است كه از طرف انبیا‌ء: به بشر ابلاغ شده است.
آثار مفید روحی و بهداشتی روزه و اسرار آن كاملاً روشن است و این یك مطلب علمی است كه در ادیان الهی وجود دارد. (هر چند كه مقدار و شرایط روزه‌ممكن است در ادیان دیگر متفاوت بوده و یا در غیر اسلام در طول اعصار دگرگون یا تحریف شده باشد.) با توجه به اینكه در عصار گذشته مردم اسرار علمی روزه را نمی‌دانستند و آن را اجباراً انجام می‌دادند و بشریت در عصر حاضر به فواید پزشكی روزه پی برده است، ممكن است بگوییم كه حكم روزه‌داری یكی از معجزات علمی ادیان الهی است، البته این احتمال هم هست كه گفته شود اصل پرهیز از غذا در بیماریها، از دیرزمان مورد توجه پزشكان بوده است و روزه‌نوعی تأیید این دستور پزشكی است، اما می‌توان به این احتمال پاسخ داد كه روزه در ادیان الهی، مخصوص انسان‌های سالم است، اما پرهیز پزشكی ویژه انسان‌های بیمار است.
2ـ روزه را نمی‌توان یك معجزه علمی انحصاری قرآن محسوب كرد؛ چرا كه همانگونه كه گذشت و خود قرآن نیز بدان تصریح دارد، روزه در ادیان قبل از اسلام سابقه داشته است و یك حكم تأسیسی اسلام نیست.
3ـ روزه در اصل یك عبادت است كه برای نزدیكی انسان به خدا و تعالی روحی و معنوی او قرار داده شده است پس اگر چه روزه فواید بهداشتی و درمانی دارد، ولی نباید آن را در حد یك دستور رژیم غذایی پایین آورد و از فواید عظیم معنوی آن غافل و محروم شویم.
4ـ اسرار پزشكی كه در مورد روزه گفته شد جزئی از فلسفه و حكمت حكم وجوب روزه است و این مطلب ثابت نمی‌كند كه علت تامه و منحصر صدور این حكم همین فواید پزشكی است، بلكه ممكن است مصالح و مفاسد دیگری نیز مورد نظر شارع بوده است.
5ـ تأثیر روزه در برخی از بیماریها كه نام برده شد (مثل امراض دستگاه گوارش) ممكن است در برخی موارد و با نظر پزشك معالج قابل اجرا و مفید باشد و چه بسا كه طبق تشخیص پزشكان روزه برای برخی از این افراد مضر باشد كه در آن صورت روزه حرام است . پس این آثار فی الجمله ( در برخی موارد ) صحیح است.
3ـ نماز :
قرآن كریم در آیات متعددی به مسلمانان دستور می‌دهد كه هر روز نماز برپا دارند و مسلمانان در صبح ، ظهر، عصر، مغرب و عشاء نمازهای واجب را به جا می‌آورند كه هفده ركعت است و نیز نمازهای مستحب فراوان در شریعت اسلام آمده و توصیه شده است.نماز علاوه بر آنكه یاد خداست و ارتباط عبدبا معبود را برقرار می‌كند شامل حركاتی مثل ایستادن، خم‌شدن(ركوع) و به خاك افتادن (سجده) می‌شود.
یكی از نویسندگان از این حركات نماز استفاده می‌كند و نوعی اعجاز علمی برای نماز یادآور می‌شوند؛ چرا كه این حركات باعث جلوگیری از بیماریهایی در انسان می‌شود و در حقیقت در حكم ورزش صبحگاهی ،شامگاهی و نیمه‌روز است. در این مورد می‌گوید: حركات اجباری كه در نمازهای شبانه روز هست، 119 عدد است و آن حركات از بیماریهایی نظیر « دوالی الساقین» از طریق حركت سریعتر خون و تقویت دیواره‌های ضعیف ساق‌های پا جلوگیری می‌كند و این مطلب را از طریق رسم شكل‌ها و عكس‌های متعدد اثبات می‌كند و آن را «معجزة فی الوقایة‌من مرض دوالی الساقین»می‌نامد .
برخی نویسندگان مثل محمد سامی محمد علی نیز در مورد آثار تمرینی و ورزش نماز سخن گفته‌اند و تحریك عضلات بدن،نشاط قلب و گردش خون، تقویت عضلات رگ‌ها و تقویت مغز را از آثار آن شمرده‌اند.
دكتر دیاب و دكتر قرقوز با ذكر آیه 2 سوره مؤمنون «الذین هم فی صلاتهم خاشعون» خشوع را وسیله‌ای برای رشد قدرت تمركز حواس در انسان معرفی می‌كند كه می‌توان از آن در تمام مراحل زندگی بهره برد.
همچنین برخی نویسندگان مثل العمید الصیدلی عمر محمود عبدالله و سعید ناصر الدهان مشابه همین مطالب را گفته‌اند.
بررسی:
در اینجا تذكر چند نكته مفید است:1ـ‌به نظر می‌رسد كه قرآن كریم با اهداف معنوی دستور به انجام نماز می‌دهد و لذا می‌فرماید:
«اقم الصلوة لذكری» « نماز را به خاطر یاد من به پا دار» و آن را مانع فحشاء و منكرات معرفی می‌كند. پس هدف اصلی این عبادات همان امور معنوی و دینی است .
البته ممكن است نماز آثار جسمانی برای انسان داشته باشد و فوایدی در سلامت جسمی داشته باشد؛ ولی این مطلب در آیات قرآن تصریح نشده و از حكمت‌ها و اهداف نماز شمرده نشده است. پس تحدی قرآن با آن صورت نمی‌گیرد.
و بر فرض اثبات این تأثیرات جسمانی،این مطلب اعجاز علمی قرآن نیست؛ چرا كه اعجاز علمی وقتی است كه مطلبی در قرآن آمده و اسرار علمی داشته كه مقصود شارع بوده است ولی مردم عصر نزول از آن اطلاع نداشته باشند.
2ـ در مورد خشوع در نماز كه یك حالت خوب مؤمنان است باید گفت كه خشوع مقدمه نماز است و آن حالت خضوع و تذللی است كه در اعضاء ظاهری انسان آشكار شود (به ویژه در چشم یعنی حالت نگاه و سخن‌گفتن ) كه انسان در مقابل خدا خود را موجودی بی‌نهایت كوچك در مقابل بی‌نهایت بزرگ می‌بیند و لذا خاشع می‌شود.
اما این مطلب ربطی به تمركز حواس ندارد، البته لازمه خشوع و حضور قلب در نماز همان تمركز حواس هم هست؛ ولی این مطلب مقصود نماز نیست بلكه همانطور كه گذشت اهدافی كه قرآن برای نماز بیان كرده‌است، اهداف معنوی و دینی است. بلی ممكن است در كنار آن فواید دیگری مثل نظم ، تمركز حواس، سلامت جسمی، بهداشت جسم و لباس و .... به دنبال نماز حاصل شود.
تنظیم برای تبیان: ابوذر سلطانی
