وضعيت مديريت توليد علم در حوزه علوم اسلامى
شايد يكى از معقولترين جنبههاى موجود در حوزه علوم دينى عدم شاخص سازى يا شاخص يابى يا شاخص آفرينى در مجموعه توليدات علمى است و همچنين عدم برنامهريزى براى رشد اين شاخصها.
طليعه:
دنياى امروز را دنياى روشمندى مىدانند و از سال 1995 بر دنياى دانشمندى خط بطلان كشيده شده، از اين رو ادعا مىشود كه مرزهاى نوين دنياى جديد را توليدات دانش روشمند تعيين مىكند و نه صرفا دانش متراكم و متزايد. به همين خاطر نهضت توليد علم در دنيا به راه افتاده است و ملتهايى را موفق در اين راه مىدانند كه در هر حوزه كارى آكادميك و غير آكادمى خود سهمى در اين مقوله داشته باشند، به تعبيرى اين امر در تمام حيطهها و رشتههاى علمى سارى و جارى است و طى دهه اخير نيز بالاخص در حوزه علوم دينى و با شروع دنياى مجازى و قوت گرفتن مولفهاى جديد دنياى پست مدرن(3)و حتى پسامدرن يعنى هفت مولفه: اطلاعات، ارتباطات، امواج، قدرت، سرعت، فرصت، ثروت در اين مسأله جريان دارد. و از طرفى در دنياى انفجارات سه گانه ـ جمعيت، ارتباطات، اطلاعات ـ انتظار، بيشتر مورد عنايت و توجه قرار گرفته است. مضافا؛ گردشهاى متواتر و متصاعدى به امر دين و دين باورى در سراسر عالم، بالاخص در پايان هزاره دوم كه آن را پايان هزاره اضطراب و در آغاز هزاره سوم كه آن را آغاز هزاره افسردگى مىنامند، در ضرورى جلوه دادن توليد كارآمد علم و انديشه در حوزه دين، تكليف همگان را روشن كرده است.
امروز خط كشىهاى جديد علمى، دينى، مذهبى، دانشگاهى و تكنولوژى (فن آورى) به ما مىگويد: ملتى كه در عرصههاى مختلف حرفى براى گفتن نداشته باشد جايى براى عرض اندام هم ندارد. حيات ارزانى ملتهاى پيشرو است و اين امر حتى در حوزه دينى و «توليد علم»، قابل عنايت و توجه است.
سياستگزارى در آغاز
امر توليد علم نيازمند سياستگذارى جدى و فورى است. اين نياز از آنجا ضرورت مىيابد كه در حوزه علوم اسلامى مىتوان كاستىها و ضعفهاى جدى را به روشنى مشاهده كرد. همانند:
الف: تكثر فعاليتها بدون جهت دهى مشخص
ب: توليد انبوه ولى تودهاى و هدايت نشده در عرصههاى مختلف دانش
ج: جزيرهاى بودن مقوله «توليد علم»
د: ضعف بنيادين پژوهشى
ه: گرايش به سمت تأليف صرف
و: فقدان روشها و مدلهاى تحليلى كارآمد در توليد علم Analysis Models
ز: عدم توجه به روشهاى تطبيقى در توليد دانش comprative methodeدر حوزه اغلب پژوهشها
ح: عدم تدقيق در واژهشناسى مقوله عالم و دانشمند خصوصا در حوزه علوم دينى
و صد البته دهها نكته ديگر كه جهت دهى بهينه و كارآمد پژوهش و توليد علم را با مشكل مواجه نموده است وواژه كاوى
بر خلاف آنچه در ظاهر به نظر مىآيد، علم با دانش و عالم با دانشمند مترادف نيست، هر چهار واژه قدمتى بيش از يكهزار سال دارند. و اين واقعيتى است كه بدانى واژه Scientist در انگليسى تنها حدود 150 سال است كه وارد زبان شده است.
به نظر مىرسد كه واژههاى علم و دانش در قرنهاى نخست هجرى مترادف يكديگر بودهاند، همينطور عالم و دانشمند، اما حدود هزار و چهارصد سال تحول، اين واژهها را از يكديگر متمايز كرده است، گرچه تمايزها خيلى صريح نيست. براى ما ابوريحان بيرونى دانشمند است نه عالم، اما غزالى و مجلسى عالم هستند نه دانشمند، دست كم بيشتر عالماند تا دانشمند، به اين معنى كه اگر بخواهيم امروز لقبى به اين بزرگان بدهيم، اين لقب بيشتر عالم خواهد بود تا دانشمند.
در اروپاى قرن 19 واژهاى به نام علم پديد آمد و اين برآمدن حرفه، بدون دردسر نبوده است. عمده مخالفان اين حرفه پدران كليسا بودهاند اين حرفه جديد كه نتيجه مجاهدتهاى چهارصد ساله دانشمندان غربى است، مدعى حجيتى در جامعه بود كه قبلاً فقط دربست در اختيار كليسا بود. به همين دليل سر برآوردن اين حرفه با يك جنگ قدرت همراه بود.
مذهب در اروپا مدعى امورى بود كه علم جديد در مورد آن نظر داشت. كيهان شناخت، به معناى عام آن يا بينش انسان در خلقت و پيدايش آسمانها و افلاك، به زبان آن روز، در اختيار كليسا بود و اين اتفاقى است كه در دنياى اسلام نيفتاده و هيچگاه دين اسلام و حوزههاى دينى مدعى در اختيار داشتن دربستِ دانش و معلومات نشدند. در غرب با اين رويكرد دانشمندان را برانگيختند و به مرور آن را از كف اختيار كليسا بيرون كشيدند و يكى از امور مورد اختلاف جامعه و كليسا، كه منجر به سكولاريزاسيون شد، همين اختلاف علم و دين بود.
اسلام و دنياى توليد علم
خوشبختانه در مسير توليد علم و دانش، جامعه مسلمين شاهد اين روند نبوده و در موارد بسيار قابل استناد حوزه دانش دين، راهگشاى علم بوده و هست و چه بسا در بسيارى موارد دوشادوش هم حركت كردهاند.لذا وجه ياد شده، درست آن وجهى است كه در اسلام هيچگاه، مورد دعوى نبوده است، نظام سلسله مراتبى در جامعه اروپايى بسيار درهم تنيده بوده است و در اين خصوص نقش اساسى داشته است. نظام سلسله مراتبى كليسا به سختى از ادعاى خود بر علوم دفاع مىكرد و دانشمندان كه تا اواسط قرن نوزدهم غير حرفهاى به حساب مىآمدند، براى مقابله با اين سلسله مراتب مىبايستى نظامى قابل مقايسه ايجاد مىكردند. اين چنين شد كه دانشمندان حرفهاى شدند و بعد از آن نيز دانشگاهها و مراكز تحقيقاتى به سبك امروز ايجاد شدند.
تولد حرفه دانشگرى
انقلاب صنعتى اروپا و نقش پيشگويى كننده علم همراه با رفع نيازهاى صنعتى، به اين امر كمك كردند. جامعه علمى، يعنى مجموعه دانشگران، كه همواره سخت در تلاش براى حل معماهاى جديد و پاسخ به سئوالهاى جديد در علم بود كه، نظام ارزيابى درونى خود را آفريد. به اين ترتيب علم جديد تبديل به يك حرفه شده است لذا علم يك فرآيند است همراه با روش و نتايج، نتيجه علم تنها دانش و قانونهاى علمى نيست. بلكه روش نيز هست. از طرفى، تغيير يا تصحيح اين روش علمى هم به عهده دانشگران است و در فرآيند علمى انجام مىپذيرد.
اتحاد آموزش و پژوهش
اتفاق ديگرى كه در اواسط قرن نوزدهم از آن نام برده مىشود اتحاد بين آموزش و پژوهش است كه هنوز در بسيارى از كشورهاى فعلى هم اتفاق نيفتاده است و توسط هومبولت در آلمان باب شد. و مراكز تحقيقاتى آكادميك را ايجاد كرد. در قرنهاى هفدهم و هيجدهم با وجود كارهاى علمى مهم، كمتر شغل علمى با حقوق مستمر وجود داشت. اما از ابتداى قرن نوزدهم، در واقع، ابتدا در فرانسه و سپس در آلمان اين مشاغل ايجاد شد و هر مدلى كه در يك كشور پديد مىآمد، كشورهاى ديگر آن را تقليد مىكردند.
دوران حيرت نگرى
جامعه ما در مجموع در دوران بهت و خوديافت، نتوانست به خوبى از اين ساز و كارهاى درونى حرفه دانشگرى استفاده كند و به قول بعضى تحليلگران جريان متأثر كننده اينكه طى 2 قرن اخير خوابهاى طولانى داشتهايم و حتى صاحب ذوقى گفت: از دوره مادها تا دوره پهلوى دوم كشور ما 446 پادشاه را از سر گذراند و دورههاى شكوفايى خود را مديون فرصتهايى است كه بينابين ظهور و سقوطها طى نمود.
از طرفى در ابعاد مختلف تنها به معناى مجموعه اطلاعات كسب شده در فرآيند علم، آن هم به طور سطحى، توجه گرديد. و كمتر به (توليد علم) پرداخته شد همان طورى كه اشاره شد اگر زمانى فارابى فلسفه التقاطى يونان را بومى كرد و آن را تنقيح كرد و دست به توليد علم زد و افتخار آن را تا ابد از آن خود كرد، در زمان حاضر چند دانشمند ايرانى مثل دكتر دستجردى كه خود تحصيل كرده غرب است توانايى نگريستن نو به فلسفه مدرنيته و پسامدرنيسم است كه مقالات و توليدات علمىاش توسط اقطاب فيلسوفان معاصر مورد عنايت و توجه قرار مىگيرد.
hnhliادامه
ادامه دارد....
منبع:حوزه نت تنظیم:مجید نقدی گروه حوزه علمیه