مهدی «عج‏»؛ روح حج

اشاره:

روح حج، ولایت است و در عصر غیبت‏بین این عمل عبادی سیاسی و امام مهدی (علیه‏السلام) پیوندی عمیق وجود دارد.

در این نوشتار، ضمن بررسی پیوند آغازین و نهایی «حج و ولایت‏» ، و «كعبه و امامت‏» به جلوه‏هایی از پیوند آن سرزمین مقدس با امامت‏خصوصا امام زمان (علیه‏السلام)، اشاراتی بیان شده است.

ای حریم كعبه، محرم بر طواف كوی تو

من به گرد كعبه می‏گردم به یاد روی تو

گرچه بر محرم بود بوییدن گل‏ها، حرام

زنده‏ام من ای گل زهرا زفیض بوی تو

اشك‏ها از هجر تو نم نم چو زمزم شد روان

كی رسد این تشنگان را قطره‏ای از جوی تو (1)

حج كه از فرایض بزرگ اسلام (2) و اعظم شعائر دین و ارزش‏مندترین اعمال برای قرب به خدا است، (3) ركن وثیق و حبل متینی است كه میراث فرشتگان و پیامبران (4) و شجره‏ی طوبای ابراهیم در طور سینای مكه است (5) و فرزند برومندش اسماعیل (علیه‏السلام) نیز عهده‏دار وظیفه‏ای می‏شود (6) تا همگان به این میقات آیند و در جای جای آن حرم و حریم پاك و كانون نور، با پیوند با روح آن، یعنی «ولایت‏» (7) ، ضمن پذیرفته شدن اعمال، و نائل شدن به كمال، جان تشنه را سیراب، و رخسار خسته را طراوت بخشند . حج، كه با وجود یك عبادت بودن، جامع چندین عبادت است (8) و هیچ عمل و عبادتی همپایه‏ی او نیست (9) و بهایی جز رضوان و بهشت جاوید ندارد، (10) با این حال، اگر شخصی، همه‏ی عمرش را در به جا آوردن آن سپری كند، ولی به روح آن، آگاه نباشد، حج او فاقد ارزش و اعتبار است . (11)

اصولا اركان و احكام دین، دارای شرایطی است . كه رعایت آن‏ها، سبب صحت آن‏ها می‏شود. حج نیز چنین است. انسان، برای صحیح بودن حج‏اش باید شرایط آن را رعایت كند، ولی نسبت‏به روح آن، یعنی معرفت امام، همواره باید ملتزم بود.(12)

بنابراین، حج‏بدون «ولایت‏» ، طواف بدون «امامت‏» ، حضور در عرفات بدون «معرفت‏» ، قربانی در منی بدون فداكاری در راه «ولی زمان‏» ، رمی جمره بدون دور كردن صفات رذیله‏ی مخالف با راه «امام زمان‏» ، سعی بین صفا و مروه، بدون سعی در صراط صفا و مروت و بی كوشش در شناخت‏بهتر و اطاعت امام، بی‏حاصل است و سودی ندارد . ساده‏ترین عمل در حرم امن الهی، نظر به كعبه است، كه ثواب نیز دارد، (13) لكن بر اساس این كه كلمه‏ی توحید، به شرط ولایت، حصن امن و دژ نجات است، (14) نگاه هماهنگ با ولایت و عارفانه به كعبه نیز مایه‏ی بخشش گناه و پایه‏ی نیل به مقامات است .

امام صادق (علیه‏السلام) می‏فرماید:

من نظر الی الكعبة بمعرفة فعرف من حقنا و حرمتنا مثل الذی عرف من حقها و حرمتها غفرالله ذنوبه و كفاه هم الدنیا والآخرة (15) ; هر كس با معرفت و شناخت‏به كعبه بنگرد و حق و حرمت ما را مثل همان كه از حق و حرمت كعبه می‏شناسد، بشناسد، خداوند، گناهان‏اش را می‏آمرزد و او را از اندوه دنیا و آخرت كفایت می‏كند .

از این رهگذر، معنای حدیثی كه درباره‏ی محبوبیت‏سرزمین مكه و همه‏ی آن چه در فضای آن، اعم از خاك و سنگ و درخت و كوه و آب (16) است، روشن خواهد شد; یعنی، منطقه‏ی حرم كه ادراك حق و حرمت آن آمیخته به عرفان حق ولایت و امتثال آثار ولا است، محبوب‏ترین چیزها خواهد بود و چیزی همتای محبوبیت آن نیست .

دل، بی تو، تمنا نكند كوی منی را

زیرا كه صفایی نبود بی تو، صفا را

باز آی كه تا فرش كنم دیده به راهت

حیف است كه بر خاك نهی، آن كف پا را

به عبارت دیگر، كعبه و حرمت‏اش، زمزم و شرافت‏اش، صفا و مروه و صفایش، قربان گاه و تقوای قربانی‏اش، رمی جمرات و طرد شیطان‏اش، عرفات و نیایش خالصانه‏اش، سرزمین حرم با همه‏ی بركات‏اش، در پرتو ولایت و امامت رسول خدا و اهل بیت (علیهم‏السلام) است. اگر كعبه به همه‏ی شرافت‏ها مزین است، روح عمل و مناسك آن، ولایت و امامت و شناخت امام و خضوع در برابر او است . (17)

از این رو، آن گاه كه فضائل امیرمؤمنان امام علی (علیه‏السلام) مطرح شد و عده‏ای خود را برتر می‏پنداشتند، خداوند، در بیان برتری آن حضرت به عنوان برجسته‏ترین مصداق اهل ایمان و جهاد فرمود:

«اجعلتم سقایة الحاج و عمارة المسجد الحرام كمن آمن بالله والیوم الآخر و جاهد فی سبیل الله لایستوون عندالله‏»;(18) آیا سیراب كردن حاجیان و آباد كردن مسجد الحرام را همانند كسی پنداشته‏اید كه به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می‏كند؟ [نه، این دو] نزد خدا یكسان نیستند.(19)

بنابراین، علم و عمل به این مطالب، بسیار مغتنم است; یعنی، كسانی كه به حج مشرف می‏شوند، باید بدانند كه حج . اسراری دارد و یكی از آن اسرار، هماهنگ بودن افكار و اعمال با امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) است تا حج كاملی انجام دهند و روح شان متعالی گردد .چنین نیست كه اگر مستطیعی به مكه رود و حج گذارد، بدون آگاهی از اسرار آن، حج واقعی و كاملی را اقامه كرده باشد! امام سجاد (علیه‏السلام) به «شبلی‏» كه از اسرار بی خبر بود، فرمود: «. . . بنابراین، تو، نه به میقات رفته‏ای، نه احرام بسته‏ای، . . .» . (20)در این روایت، سخن از نفی «كمال‏» است، نه نفی «صحت‏» . ممكن است‏حج چنین كسی، صحیح باشد و قضا كردن نخواهد و در ظاهر، ذمه‏اش بری شده باشد، لكن به جهت‏بی خبری از اسرار، در همان سیرت متعالی نشده، باقی مانده باشد . (21)

بنابراین، روح آهنگ و قصد خانه‏ای كه به سوی آن ره می‏سپاری، «ولایت‏» است و میان آن دو، پیوندی عمیق است، و زائر، در تمام نقاط این حرم، خصوصا كعبه، و تمام لحظه‏های به جای آوردن مناسك آن، خصوصا طواف، شمیم دل نواز و جان فزای عطر امامت و ولایت را با جان احساس می‏كند . در این جا، به نمونه‏هایی از پیوندهای حج و ولایت، كعبه و امامت، اشاره می‏شود .

این بنای توحید را پیامبری تجدید بنا و احیا كرد كه بعد از ابتلائات فراوانی كه همه در سمت و سوی حج است (22) ، به مقام رفیع امامت رسید . خداوند تبارك و تعالی در این خصوص می‏فرمایند:

«و اذ ابتلی ابراهیم ربه بكلمات فاتمهن قال انی جاعلك للناس اماما» ; هنگامی كه خداوند، ابراهیم را با وسائل گوناگونی آزمود، و او، به خوبی، از عهده‏ی این آزمایش‏ها بر آمد، خداوند به او فرمود: «من، تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم .» (23) .

آری، كعبه، به دست ابراهیم خلیل الرحمان كه امام است، تجدید بناء شد و سكه‏ی حج‏به نام او ضرب شد و این مراسم را «حج ابراهیمی‏» نامیدند . لذا وارث او، امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه)، به هنگام ظهور، در كنار كعبه، به تمام عالمیان صلا دهد كه «هر كس می‏خواهد با من درباره‏ی ابراهیم گفت و گو كند، بداند كه من نزدیك‏ترین مردم به ابراهیم هستم .» . (24)

تنها كسی كه در این عالم خاكی، در میان كعبه، پا به عرصه وجود گذاشته است، امیرمؤمنان حضرت علی‏ابن ابی طالب (علیه‏السلام) است كه با تولدش، پرده از راز و رمز شرافت و قداست این خانه بر می‏دارد . (25)

این فضیلت‏بزرگ را قاطبه‏ی محدثان و مورخان شیعه و دانشمندان علم انساب، در كتاب‏های خود نقل كرده‏اند . در میان دانشمندان اهل تسنن نیز گروه زیادی به این حقیقت تصریح كرده‏اند و آن را یك فضیلت‏بی نظیر خوانده‏اند . (26)

حاكم نیشابوری می‏گوید: «ولادت علی در داخل كعبه، به طور تواتر به ما رسیده است .» . (27)

آلوسی بغدادی، صاحب تفسیر معروف می‏نویسد: «تولد علی در كعبه، در میان ملل جهان، مشهور و معروف است و تا كنون كسی به این فضیلت دست نیافته است .» . (28)

زائری كه بر گرد این خانه طواف می‏كند و رو به سوی آن نماز می‏گزارد، باید معترف به این فضیلت‏باشد كه نمودی از پیوند این دو است . (29)

یكی دیگر از جلوه‏های پیوند حج‏با ولایت، پاك سازی مركز توحید از بت‏ها، به دست امیرمؤمنان است . بت‏شكنی كه آیین ابراهیمی است، یك بار دیگر در سال هشتم هجری، بعد از فتح مكه صورت گرفت .

شاعر سخنور حله، «ابن العرندس‏» كه از شاعران قرن نهم اسلامی است، در قصیده‏ی خود در باره‏ی این فضیلت چنین می‏گوید:

وصعود غارب احمد فضل له

دون القرابة والصحابة افضلا

صعود علی (علیه‏السلام) بر دوش احمد (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلم) فضیلتی است‏برای او . این فضیلت، غیر از خویشاوندی و هم‏نشینی است .

علامه‏ی امینی، (رحمة‏الله علیه)، نیز این فضیلت را از زبان بیش از چهل تن از محدثان و تاریخ نگاران پیروان مكتب خلفا نقل می‏كند . (30)

تبلیغ آیات سوره‏ی برائت از سوی امیرمؤمنان (علیه‏السلام) در سال نهم هجری، جلوه‏ای دیگر از این پیوند است. تقریبا، تمام مفسران و مورخان، اتفاق نظر دارند كه هنگامی كه آیات نخستین سوره‏ی برائت، قبل از فرا رسیدن مراسم حج، نازل شد، پیامبر اسلام (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلم) برای ابلاغ این فرمان كه در باره‏ی وضع باقی مانده‏ی مشركان بود، آن را به ابوبكر داد تا درموقع حج، در مكه، برای عموم مردم بخواند، ولی آن را گرفت و به امام علی (علیه‏السلام) داد و او مامور ابلاغ آن گردید . ایشان هم در مراسم حج، آن آیات نورانی را ابلاغ كرد . (31)

از این كه امام علی (علیه‏السلام) در مراسم حج آن سال شركت می‏كند و علاوه بر ابلاغ آیات نورانی قرآن كریم، خطبه می‏خواند (32) و مردم را از حج جاهلی، نهی، و به حج ابراهیمی دعوت می‏كند، در می‏یابیم كه میان حج و ولایت، ارتباط مستقیمی وجود دارد ...

نویسنده: محمد رضا فؤادیان